Τα κεφάλια μέσα (ακόμα και ξυρισμένα να είναι δεν μας πειράζει καθόλου) και συνεχίζουμε με μια οπτασία! Με την Κόμη της Βερενίκης.
Κόμη της Βερενίκης
Οι γαλαξίες του Σμήνους αυτού είναι πολύ ομαλά κατανεμημένοι, με τους μεγάλους ελλειπτικούς στο κέντρο και τους σπειροειδείς ομοιόμορφα κατανεμημένους στην περιφέρεια. Το Σμήνος είναι σε μια κατάσταση ανάπαυσης αφού έχει περάσει από όλα τα στάδια της εξέλιξης και η κινητική του ενέργεια έχει κατανεμηθεί ομοιόμορφα. Από άλλους γαλαξίες που υπάρχουν στον αστερισμό της Κόμης της Βερενίκης, άξιοι λόγου είναι ο NGC 4565, που θεωρείται ο ωραιότερος σπειροειδής του ουρανού,
και ο γαλαξίας Μ64 που ονομάζεται «Ο Μαυρομάτης» (Black Eye Galaxy).
Η ιστορία της Κόμης της Βερενίκης, όμως είναι τόσο περιπετειώδης και συνάμα όμορφη, όσο και η ιστορία της ανθρώπινης νόησης και νοηματοδότησης. Μύθος και Ιστορία πλέκονται τόσο σφιχτά μα και τόσο ωραία, όπως οι πλεξούδες μιας δεσποσύνης, το ξεδιάλεγμα των οποίων απαιτεί υπερπροσπάθεια (εξάλλου αυτό δεν ισχύει γενικά με ό,τι και αν αφορά αυτό το ξεδιάλεγμα, σχετικά με τις δεσποσύνες, όπως σκέψεις, ψυχισμός, διάθεση…;). Ας παρακολουθήσουμε όμως αυτή τη διαδρομή του πλεξίματος των πληροφοριών.
Ο Ερατοσθένης στα τέλη του 2ου αι. π.Χ. ανέφερε τον αστερισμό σαν Κόμη της Αριάδνης. Παράλληλα όμως, μιλώντας για τον αστερισμό του Λέοντα, ανέφερε και τους «αμόρφωτους» αστέρες που υπάρχουν εκεί, σαν «Πλόκαμος Βερενίκης Ευεργέτιδος», άγνωστο όμως για ποια Βερενίκη μιλούσε. Πολύ πιθανόν να αναφερόταν σε ιστορικό πρόσωπο, στη γυναίκα του Πτολεμαίου του Γ’ του Ευεργέτη. Αυτή η Βερενίκη, ήταν κόρη του Μάγα, δυνάστη της Κυρήνης, και της Απάμης, κόρης του βασιλιά της Συρίας Αντιόχου του Α’. Παντρεύτηκε μετά από πολλές περιπέτειες και διάφορους αρραβώνες (ίσως έτσι εξηγείται και η περιπέτεια της ονομασίας του αστερισμού…), με το διάδοχο του αιγυπτιακού θρόνου Πτολεμαίο τον Γ’ στα μέσα του 2ου π.Χ. αιώνα. Για την εν λόγω Βερενίκη, υπάρχει ένας θρύλος που τη συνδέει άμεσα με το σχηματισμό του αστερισμού στον ουρανό: ο άντρας της εξεστράτευσε στην Ασία (246-243 π.Χ.) και αυτή που ανησυχούσε πολύ για εκείνον, έταξε στην Αφροδίτη την ωραία της κόμη αν ο άντρας της γύριζε νικητής, κάτι που πραγματικά και έγινε, αφού πέρασαν όμως τρία ολόκληρα χρόνια αγωνίας για τη νεαρά βασίλισσα. Όταν λοιπόν, ο άντρας της γύρισε νικητής, η Βερενίκη έκοψε τα ωραία και πλούσια μαλλιά της και τα αφιέρωσε στο ναό της Ζαφυρίου Αφροδίτης στο Ζαφύριο. Το γεγονός αυτό συγκίνησε το λαό της Αλεξάνδρειας και ο αστρονόμος Κόνων ο Σάμιος, για να κολακεύσει το ζευγάρι και να διαιωνίσει την κόμη της βασίλισσας, ανάγγειλε ότι η κόμη αρπάχτηκε στον ουρανό και έγινε ο αστερισμός της Κόμης ή Πλοκάμου της Βερενίκης, για να την βλέπουν οι άνθρωποι, να επαινούν τη συζυγική αγάπη, τη θεοσέβειά της και τη συνέπεια του λόγου της. Η Βασίλισσα Βερενίκη, μάλιστα, τιμήθηκε και με κοπή νομίσματος στην Έφεσσο.
Ο Άρατος όμως, που έζησε την ίδια περίοδο, στα «Φαινόμενά» του περιγράφει άστρα που «το ένα μετά το άλλο περιστρέφονται αμόρφωτα και χωρίς όνομα», δηλαδή δε δίνει κανένα όνομα.
Ο Καλλίμαχος, από την άλλη μεριά, επίσης σύγχρονος του Άρατου, αφιερώνει ποίημα στο «Βόστρυκο Βερενίκης», που δυστυχώς δεν διασώθηκε παρά ένα μικρό απόσπασμα,
αλλά διασώθηκε μια πολύ όμορφη περιγραφή της Κόμης της Βερενίκης από τον Κάτουλο, που μιμούνταν τον Καλλίμαχο.
Εκείνος που του Απείρου είδε τα φώτα
και ξέρει πότε βγαίνουν, πότε σβήνουν,
πως ο Ήλιος σκοτεινιάζει και τ' αστέρια
στους γύρους των ωρών αλλάζουν δρόμους
κι ο Έρωτας πως στη Λάτμο κρυφοκράζει
απ' τον αιθέριο κύκλο την Τριοδίτη-
είδε κι εμέ ψηλά στον ουράνιο φέγγος,
λαμπρόμορφη της Βερενίκης κόμη.
Υψώνοντας δεητικά τα χέρια
εκείνη στη θεά μ' έκαμε τάμα
όταν ο βασιλιάς νιόγαμπρος πήγε
πολεμιστής των Ασσυρίων τις χώρες,
αφού έστησε στης παρθενιάς τη νίκην
ερωτικά τρόπαια μια νύχτα μόνο.
Οι νιόνυφες μισούν την Αφροδίτη;
ή σβήνουν τη χαρά ψεύτικα δάκρυα
που θλιβερά στο θάλαμο σταλάζουν;
Μα τους θεούς αληθινά στενάζουν
το ξέρω απ' της βασίλισσας τους θρήνους
στη σκληρή μάχην ο άντρας της σαν πήγε.
Την κλίνη που ερημώθηκε πενθούσες,
ή για το χωρισμό γλυκού αδερφού σου;
Η ερωτική θλίψη βαθιά σε λιώνει
κι ο πόθος την καρδιά πικρά σπαράζει
αλλόφρενη το νου σα να'χεις χάσει!
Μα εγώ σαν μεγαλόψυχη παρθένα
σε γνώρισα και στα μικρά σου χρόνια.
Λησμόνησες το έργο το φημισμένο
που σ' έκαμε του βασιλιά γυναίκα
και κανένας δεν τόλμησε παρόμοιο;
Τον άντρα θλιβερή αποχαιρετούσες
και με τα κρινοδάχτυλά σου χέρια
εσφούγγιζες τα δακρυσμένα μάτια!
Ποιός τάχα θεός τόσο να σ' έχει αλλάξει!
Και για το γυρισμό του ποθητού σου
στους αθάνατους μ' έχεις κάμει τάμα
με όρκους και με σπονδές απο αίμα ταύρων.
Εκείνος, πριν πολύς καιρός περάσει,
υπόταξε στην Αίγυπτο τις χώρες
της Ασίας κι εγώ για τα έργα τούτα
στων άστρων το χορό ψηλά πηγαίνω
για να λύσω των όρκων της το χρέος.
Βασίλισσα, μ' έκοψες άθελά μου
στο ξανθό σου σ' ορκίζομαι κεφάλι,
κι όποιος για σε ψεύτικους όρκους κάνει
πικρά ας το ξεπληρώσει όπως το αξίζει!
Ν' αντισταθεί στο σίδερο ποιός ξέρει;
Και το ψηλό βουνό έγειρεν ακόμη
που ανέβαινε της Φθίας το ένδοξο τέκνο,
νέο πέλαγο σαν άνοιξαν οι Μήδοι
κι οι βάρβαροι πλεύσανε μες στον Άθω.
Στο σίδερο μπροστά που ξεριζώνει
και όρη, μια κόμη τι μπορεί να κάμει;
Ω Δία, το γένος όλο των χαλύβων
είθε να ξεκληρίσει κι όποιος πρώτος
εζήτησε να βρει στης γης τα σπλάχνα
το σίδερο, για να το πελεκήσει.
Οι αδερφές μου πλεξίδες εθρηνούσαν
το χωρισμό και τη δική μου μοίρα,
όταν με ανεμοσάλευτα φτερούγια
που αντιχτυπούσαν μες στα αιθέρια πλάτη,
εφάνηκε της Χλώρης Αρσινόης
το άλογο, του Αιθίοπα το αδέρφι,
μ' εσήκωσε και στο άπειρο μ' επήγε
μες στον αγνό κόρφο της Αφροδίτης.
Κι έστειλε δούλο τότε η Ζεφυρίτη
που μένει στου Κανώβου το ακρογιάλι
για να μην έχει χάρη μόνο
το στέμμα της Αριάδνης να 'ναι στ' άστρα,
αλλά κι εμείς, ιερά χρυσά στολίδια,
της ξανθής κόμης να φεγγοβολούμε.
Δακρύβρεχτο με πάει στα θεία τεμένη
η θεά σαν άστρο νέο στ' αρχαία τ' αστέρια.
Στο φως του Λιονταριού και της Παρθένας,
που λάμπουν πλάι στην Καλλιστώ την κόρη,
είμαι κι εγώ και προς τη δύση γέρνω
σαν οδηγός του αργόσυρτου Βοώτη
που χάνεται στερνός στα ωκεάνια βάθη
Οι θεοί τη νύχτα με πατούν, με κρύβουν,
μα σαν χαράζει στην Τηθύα γυρίζω.
[Συχώρεσε ό,τι λέω, Ραμνούσια κόρη,
και την αλήθεια δε θα μ' εμποδίσει
της ψυχής τα κρυφά να εξιστορήσω].
Όχι χαρά, μα βαθιά θλίψη νιώθω
γιατί πάντα μακριά είμαι από την κόρη.
Όταν ήτανε ξέγνοιαστη παρθένα
μ' εράντιζε με μύρα μοσκοβόλα.
Νιόνυφες, τώρα που σας ζευγαρώνει
γάμου λαμπάδα ποθητή, μη δώστε
στους άντρες το κορμί, μην ξεγυμνώστε
τα στήθη σας, προτού για με σταλάξει
μύρο ακριβό από σας που λαχταράτε,
όσα προνόμια σε αγνή κλίνη πρέπουν.
Μα όποια του γάμου επρόδωσε την πίστη
η γη ας πιει την ακάθαρτη σπονδή της,
κι από ανάξιες δεν θέλω άπρεπα δώρα.
Η ομόνοια μες στα σπίτια σας να μένει
πάντα κι η αγάπη μες στ' αγνά σας στήθια.
Κι εσύ όταν θα τιμάς την Αφροδίτη
με γιορτινές λαμπάδες κάτου απ' τ' άστρα,
βασίλισσα, μη δέεσαι, μονάχα,
με σπονδές χύνε πάντα πλούσιων μύρων
για κείνη και για μένα. Αχ! να μπορούσα
κόμη βασιλική να ξαναγίνω
κι ο Ωρίωνας στον Υδροχόον ας φέξει.
(Μετάφραση: Μαρίνος Σιγούρος)
Ο Πτολεμαίος, τον 2ο μ.Χ. αιώνα, ονομάζει ένα σύμπλεγμα αστέρων ως «Πλόκαμο», και το ίδιο έκανε και έναν αιώνα πιο μπροστά και ο Manilius, χωρίς όμως και αυτός να αναφέρει το όνομα της Βερενίκης.
Κατά μια άλλη άποψη, το όνομα της Βερενίκης προέρχεται από το όνομα «Φερενίκη», δηλαδή αυτή που φέρει τη Νίκη, που έγινε αργότερα Βερενίκη από τους Μακεδόνες απογόνους της Αλεξάνδρειας.
Πηγαίνοντας όμως, ακόμα πιο πίσω στο χρόνο, θα δούμε ότι συγκεκριμένα στην αρχαία Αίγυπτο, μιλούσαν για «Πολλούς αστέρες», ενώ οι Κινέζοι αναφέρονταν εδώ σε αστέρια που είχαν τα ονόματα βαθμοφόρων του στρατού, όπως στρατηγός, ανώτερος αξιωματικός κλπ. Οι Άραβες από την άλλη μεριά, μάλλον είχαν τοποθετήσει εδώ μια «Μικρή Λίμνη» («Αλ Χαούντ»), όπου η «Γαζέλα», ο δικός μας Λέων δηλαδή, δροσιζόταν, ή έναν «Σωρό καρπών, σιτηρών ή ξύλων» («Αλ Χουζμάτ»)! Οι μεταγενέστεροι Άραβες, καλούσαν τον αστερισμό «Αλ Χαλμπάχ», δηλαδή «Τραχεία Κόμη ή Θύσανο», της ουράς του Λέοντα. Βλέπουμε με λίγα λόγια, δηλαδή, ότι οι λαοί της Ασίας είχαν διαφορετικά ονόματα τον αστερισμό από το «Βερενίκη».
Πηγαίνοντας τώρα μπροστά στο χρόνο, κάπου στο Μεσαίωνα, η Βερενίκη έγινε Βερονίκη αγία των καθολικών, που σκούπισε με ύφασμα το πρόσωπο του Χριστού κατά τη διαδρομή του στο Γολγοθά, και το πρόσωπό του αποτυπώθηκε στο πέπλο της. Αργότερα, ο Ιούλιος Σίλερ, διατύπωσε την άποψη ότι ο αστερισμός της Κόμης απεικόνιζε το φραγγέλιο του Χριστού.
Στην «Αλμαγέστη» του 1515 ο αστερισμός αναφέρεται ως Trica, ο Μπάγιερ όμως μετέτρεψε το όνομα σε Tricas, πιθανόν από την ελληνική λέξη «Τρίχες». Κατά καιρούς ο αστερισμός ονομαζόταν και Περούκα ή Θάμνος της Βερενίκης, ενώ ο Μπάγιερ την αναφέρει και με το όνομα Rosa, δηλαδή Ρόδο ή Στεφάνι από ρόδα. Ο ίδιος ο Μπάγιερ, απεικονίζει τον αστερισμό ως δεμάτι από στάχυα. Στην ουράνια σφαίρα της Δρέσδης, απεικονίζεται ως στεφάνι από κισσό που κρατάει στα χέρια της η Παρθένος, ενώ σε άλλες παραστάσεις ως κηρύκειο του Ερμή.
Οι περιπέτειες των πλοκαμιών-αστεριών της Βερενίκης, όμως, συνεχίζονται στο χρόνο, με παρεξηγήσεις μεταφράσεων από τα λατινικά και με λαθεμένες θέσεις του Λατίνου Πλίνιου ως προς τα άστρα. Αυτός, στο βιβλίο του “Historia Naturalis”, κάνει μια λαθεμένη τοποθέτηση ως προς τον αστερισμό και γράφει: «…στην Ιταλία δεν μπορούμε να δούμε ούτε τον Κάνωβο ούτε την Κόμη της Βερενίκης». Οι Ολλανδοί όμως, ως καλύτεροι παρατηρητές των ουρανών, καθότι θαλασσοπόροι, γνωρίζοντας ότι η Κόμη της Βερενίκης είναι ορατή στην Ιταλία (μεσουρανεί σε αυτούς όπως και στην Ελλάδα, τώρα τον Απρίλιο), μετέφρασαν το κείμενα λάθος, λέγοντας ότι «…στην Ιταλία δεν μπορούμε να δούμε τον Κάνωβο, που λέγεται αλλιώς Κόμη της Βερενίκης». Έτσι, ένας άλλος αστερισμός του Νότου σχηματίστηκε με το ίδιο όνομα και πέρασε, πάλι λαθεμένα, σε πολλά κείμενα και τη συνείδηση πολλών άλλων ερευνητών.
Όλες αυτές οι παρεξηγήσεις όμως και τα λάθη, καθώς και οι περιπέτειες του αστερισμού, διαλύθηκαν μετά το 1602, όταν ο μεγάλος επιστημονικός παρατηρητής Tycho Brahe, τον κατέγραψε σαν ξεχωριστό αστερισμό και τον τοποθέτησε εκεί που βρίσκεται έως σήμερα.
Και όλα αυτά, για έναν αμυδρό αστερισμό το ουρανού… Φανταστείτε λοιπόν, τι ιστορία, τι περιπέτεια, τι διασκευή, τι τροποποίηση και τη παραπλάνηση μπορεί να κρύβουν άλλοι πιο λαμπεροί και πιο πλούσιοι αστερισμοί του ουράνιου θόλου. Όμως, δεν πρόκειται απλώς για έναν αμυδρό αστερισμό. Πρόκειται για την Κόμη μιας Γυναίκας. Και όπως όλα με τις γυναίκες, έτσι και η Κόμη της, δεν είναι ποτέ ξεκάθαρη. Αλλάζει συνεχώς. Εξάλλου, Γυναίκα σημαίνει Αλλαγή, ή πιο σωστά… Άλλη-Γη, άλλος κόσμος και άλλο Σύμπαν. (Πώς το είπε εξάλλου ο αμερικανός συγγραφέας Oliver Herford; «Το μυαλό της Γυναίκας είναι πιο καθαρό από του άντρα. Το αλλάζει πιο συχνά…»). Πώς να μπορέσει συνεπώς, ο απλώς και ταπεινός παρατηρητής, να διεισδύσει ανάμεσα στο τόσο φως μιας Γυναίκας; Πώς να ξεμπερδέψει (από) τα πλοκάμια της και τους βόστρυχές της; Πώς να διαφανεί ξεκάθαρα η τόση αβεβαιότητα της ψυχής μιας Γυναίκας; Πώς να βάλουμε όρια στο χώρο που καταλαμβάνει (αλλά και καταλαβαίνει) η προσωπικότητα μιας Γυναίκας; Και πώς να οριοθετηθεί το αχανές της διεισδυτικότητάς της…;
Αυτή, ήταν λοιπόν η Κόμη της Κυρα-Βερενίκης… Η Κόμη, που αναζητά μανιωδώς έναν Κόμη, κάπου εκεί ψηλά στους ουρανούς, για να φωλιάσει στην αγκαλιά του και να δεχτεί τα τρυφερά του χάδια για πάντα, μπλέκοντας τα δάχτυλά του στις πλούσιες πλεξούδες της…
(φωτό από μια κυρά Γιαννιώτισσα, που κρυμμένη σε κάστρο, καμαρώνει την κόμη της)
"In un'altra vita"
Ludovico Einaudi
Υ.Γ.: Η πρώτη μου γνωριμία με την Κόμη της Βερενίκης ήταν το ομώνυμο βιβλίο του Γιώργου Γραμματικάκη, που μικρός σαν ήμουν με είχε εμπνεύσει. Ακολούθησε, με αφορμή αυτό το βιβλίο, μια Αναζήτηση της ίδιας της κατόχου της Κόμης, της ίδιας της Βερενίκης. Αυτή η αναζήτηση μου έμαθε, ότι όσο ψάχνει κανείς, τόσο χάνεται σε σκοτεινά μονοπάτια του νου, και τόσο βυθίζεται σε σκότος ολοφώτεινο...
0 σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου