Μονοδιάστατος και Μονόχνωτος... Τελικά, Αγέλαστος!

Παραθέτω ατάκτως κάποιες παραγράφους, χωρίς να φοβάμαι ότι δεν θα βγει νόημα, καθώς νομίζω ότι με όποια σειρά και αν διαβαστούν, η ουσία όχι απλώς δεν μπερδεύεται αλλά ενισχύεται μάλιστα. Οι συντάκτες είναι ο κύριος Marcuse Harbert, η κυρία Γεωργοπούλου Παναγιώτα και ελάχιστα η αρχοντομουτσουνάρα μου. Εξάλλου, πάντα ήμουν με τους ατάκτους...

Διαβάστε τα όπως θέλετε, από πάνω προς τα κάτω, ή από κάτω προς τα πάνω... Έτσι και αλλιώς, έχουν έρθει τα πάνω κάτω, και αυτό θέλει να τονίσει ο κύριος Marcuse.

"Το σημαντικότερο έργο του Marcuse είναι «Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος», στο οποίο γίνεται μια συνολική κριτική της βιομηχανικής κοινωνίας. Η μαρκουζιανή κριτική ξεκινάει με τη διαπίστωση ότι έχει εξαφανιστεί οποιαδήποτε κοινωνική αντιπολίτευση. Η εργατική τάξη, η οποία άλλοτε εξέφραζε μια πραγματική δύναμη αντίστασης, έχει πλέον ενσωματωθεί στους στόχους και τις επιδιώξεις της βιομηχανικής κοινωνίας. Οι εργαζόμενοι αποκτούν πιο άνετη ζωή, έχουν πρόσβαση σε περισσότερα καταναλωτικά αγαθά και γι’ αυτό δεν έχουν κανένα συμφέρον να ανατρέψουν το κοινωνικό κατεστημένο. Με τις αλλαγές στη φύση της εργασίας στη βιομηχανική κοινωνία (λιγότερη φυσική ενέργεια, αυτοματοποίηση, αφομοίωση επαγγελμάτων) αλλάζει και η συνείδηση των εργαζομένων. Με αυτόν τον τρόπο ο εργαζόμενος «δένεται» με το σύστημα, ενσωματώνεται σε αυτό. Για τον Marcuse αυτή δεν είναι απλά μια αλλαγή στη συνείδηση αλλά μια βαθιά διαδικασία αφομοίωσης καθώς «η εξομοίωση των αναγκών και των επιθυμιών, του επιπέδου ζωής, της ψυχαγωγίας και της πολιτικής τοποθέτησης, είναι η συνέπεια της ενσωμάτωσης στην υλική παραγωγική διαδικασία, μέσα στο ίδιο το εργοστάσιο». Έτσι «ενσωματώνονται στο σύστημα τα κοινωνικά εκείνα στρώματα που πάνω στη ράχη τους αυτό το σύστημα προοδεύει-δηλαδή οι τάσεις εκείνες που κάποτε ενσάρκωναν την καθολική αντίσταση στο σύστημα». Με τον τεχνολογικό εξορθολογισμό της παραγωγής δημιουργείται ένας καινούργιος ολοκληρωτισμός που «δεν είναι μόνο ο τρομοκρατικός πολιτικός ομοιομορφισμός, αλλά και ο μη τρομοκρατικός οικονομικο-τεχνικός ομοιομορφισμός που λειτουργεί με την χειραγώγηση των αναγκών στο όνομα ενός γενικού ψευτοσυμφέροντος». Έτσι, «η τεχνολογία επιτρέπει την εγκαθίδρυση καινούργιων, πιο αποτελεσματικών και πιο ευχάριστων, μορφών κοινωνικού ελέγχου και κοινωνικής συνοχής». Η κοινωνία δημιουργεί ψεύτικες ανάγκες στις οποίες προσφέρει μια αντίστοιχα ψεύτικη ικανοποίηση. Οι πλαστές αυτές ανάγκες επιβάλλονται στο άτομο και «δικαιολογούν τη ξεθεωτική δουλειά, την επιθετικότητα, την εξαθλίωση, την αδικία». Έτσι το σύστημα καταφέρνει να ελέγχει ολοκληρωτικά τις συνειδήσεις των ανθρώπων καταπνίγοντας κάθε υποψία αμφισβήτησης. Η βιομηχανική κοινωνία στο επίπεδο της οικονομίας αλλά και της πολιτικής, έχει καταφέρει να εξαφανίσει τη δυνατότητα ποιοτικής αλλαγής. Για τον Marcuse «ο τεχνικός έλεγχος έχει γίνει η ενσάρκωση της Λογικής, είναι στην υπηρεσία όλων των ομάδων, όλων των κοινωνικών συμφερόντων-έτσι ώστε κάθε αντίθεση να μοιάζει ακατανόητη και κάθε αντίσταση αδύνατη». Η κοινωνική ολότητα έχει εγκαταστήσει μια ανορθολογικότητα την οποία συγκαλύπτει με «λογικά» επιχειρήματα, έχει δημιουργήσει μια πανομοιότυπη, μονοδιάστατη σκέψη. Ο άνθρωπος έχει κατακτηθεί από τη μαζική παραγωγή και έχει χάσει την ικανότητα κοινωνικής κριτικής. Έχει μάθει να σκέφτεται και να δρα με έναν συγκεκριμένο τρόπο, έναν τρόπο που διατηρεί το status quo. Η κυρίαρχη ιδεολογία, καταργώντας την κριτική ικανότητα του Λόγου και αποδεχόμενη το υπαρκτό ως αληθινό, έχει δυσφημήσει την εικόνα και το όραμα μιας μελλοντικής αλλαγής ως μεταφυσική. Στο σύστημα αυτό η πολιτική είναι αυτή που καθορίζει την πορεία του. Σύμφωνα με τον Marcuse «πρέπει να προσαρμόσουν οι ιδιωτικές επιχειρήσεις την οικονομία τους στις επιταγές του Κράτους Ευημερίας. Σύμφωνα με τις επιταγές αυτές, οι κυβερνητικές δαπάνες και παρεμβάσεις πρέπει να αυξηθούν σημαντικά, να επιχειρηθεί σχεδιοποίηση σε εθνική και παγκόσμια κλίμακα, να ενταθεί το πρόγραμμα ξένης βοήθειας, να οργανωθεί καλά η κοινωνική ασφάλιση, να γίνουν δημόσια έργα μεγάλης κλίμακας κι ακόμα και μια μερική εθνικοποίηση. Όλα αυτά υπηρετούν «ένα σύστημα διοίκησης των πραγμάτων, που ελέγχει τα τρωτά και διευθετεί τις διαμάχες, χάρη στα ευεγερτικά αποτελέσματα μιας αυξανόμενης παραγωγικότητας και της απειλής ενός πυρηνικού πολέμου». Το Κράτος Ευημερίας είναι αυτό που έχει καταφέρει να αμβλύνει τις πολιτικές και οικονομικές διαφορές, υποτάσσοντας σε αυτό τα επιχειρηματικά συμφέροντα αλλά και τους εργάτες. Η κοινωνία αυτή αποκαλείται μονοδιάστατη επειδή έχει αφαιρέσει την άρνηση και την αμφισβήτηση από όλες τις κοινωνικές εκφάνσεις, επιβάλλοντας έτσι την ομοιομορφία, την αλλοτρίωση, τη θετικότητα και την εργαλειακή ορθολογικότητα." 

"Βρισκόμαστε μπροστά σε μια απ΄ τις θλιβερότερες πλευρές τής αναπτυγμένης βιομηχανικής κοινωνίας: τον ορθολογιστικό χαρακτήρα τής ανορθολογικότητάς της. Ο πολιτισμός αυτός παράγει, είναι αποτελεσματικός, είναι ικανός να αυξάνει και να γενικεύει την άνεση, να κάνει το περιττό ανάγκη, να κάνει την καταστροφή εποικοδομητική. Στο βαθμό που μετατρέπει τον κόσμο - αντικείμενο σε διάσταση του ανθρώπινου πνεύματος και σώματος, η ίδια η έννοια της αλλοτρίωσης γίνεται προβληματική. Οι άνθρωποι αναγνωρίζουν τους εαυτούς τους στα εμπορεύματά τους, βρίσκουν την ψυχή τους στο αυτοκίνητό τους, στην ταινία υψηλής πιστότητας που έχουν, στο σπίτι τους με τα δύο επίπεδα, στον τεχνικό εξοπλισμό τής κουζίνας τους. Ο μηχανισμός που συνδέει το άτομο με την κοινωνία του άλλαξε και ο κοινωνικός έλεγχος βρίσκεται μέσα στις καινούργιες ανάγκες, που γέννησε." 

"Τρανταχτό παράδειγμα επιβεβαίωσης των όσων αναφέρθηκαν, είναι όταν αυτές οι καινούργιες ανάγκες δεν καλύπτονται, όπως συμβαίνει σήμερα… δημιουργώντας το απέραντο κενό στην καθημερινότητά μας." 

"Σήμερα όμως, ο τεχνικός έλεγχος έχει γίνει η ενσάρκωση της Λογικής, είναι στην υπηρεσία όλων των ομάδων, όλων των κοινωνικών συμφερόντων - έτσι ώστε κάθε αντίδραση να μοιάζει ακατανόητη και κάθε αντίσταση αδύνατη. Στα πιο προχωρημένα τμήματα αυτού τού πολιτισμού, ο κοινωνικός έλεγχος έχει εναγωγηθεί τόσο βαθειά, ώστε δεν πρέπει να μας ξαφνιάζει το γεγονός, ότι οι δυνάμεις αντίδρασης τού ατόμου έχουν υποστεί έντονη αλλοίωση. Η πνευματική και συναισθηματική άρνηση του κονφορμισμού θεωρούνται σα δείγμα νεύρωσης και αδυναμίας. Αυτή είναι η κοινωνικο-ψυχολογική πλευρά του σημαντικότερου πολιτικού γεγονότος τής σύγχρονης εποχής: της εξαφάνισης των ιστορικών εκείνων δυνάμεων, που στο προηγούμενο στάδιο εκπροσωπούσαν καινούργιες δυνατότητες και μορφές ζωής." 

"Όσο η διοίκηση της καταπιεστικής κοινωνίας γίνεται ορθολογιστική, παραγωγική, τεχνική και ολοκληρωτική, τόσο τα άτομα δυσκολεύονται να κατανοήσουν τα μέσα, που θα τους επιτρέψουν να τερματίσουν την υποδούλωσή τους και ν΄ αποκτήσουν την ελευθερία τους. Βέβαια, το να θελήσει κάποιος να επιβάλει τη Λογική σε μια ολόκληρη κοινωνία, είναι μια παράδοξη και σκανδαλώδικη ιδέα - αλλά έχουμε το δικαίωμα να αμφισβητήσουμε την αρετή μιας κοινωνίας, που αυτή την ιδέα την γελοιοποιεί, ενώ ταυτόχρονα η ίδια πάνω στον κόσμο της ασκεί μια καθολικά γενικευμένη εξουσία. Για την απελευθέρωση χρειάζεται πρώτα η συνειδητοποίηση της δουλείας κι αυτή η συνειδητοποίηση εμποδίζεται από κυριαρχούσες ανάγκες και ικανοποιήσεις, που τα άτομα, στο μεγαλύτερο μέρος τους, έχουν κάνει δικές τους. Στην ιστορία, πάντοτε, ένα σύστημα ετεροκαθορισμού παραχωρούσε τη θέση του σ΄ ένα άλλο• ο μοναδικός σωστός σκοπός είναι η αντικατάσταση των πλαστών αναγκών από αληθινές, η εγκατάλειψη τής καταπιεστικής ικανοποίησης."

"Με την επιστημονικοτεχνική πρόοδο, τη μηχανική ανάπτυξη και τα τεχνολογικά επιτεύγματα αυξάνονται τα αγαθά και οι καθημερινές ανέσεις, συντηρώντας τον εκτεταμένο καταναλωτισμό. Μέσα από τη συνεχή δημιουργία πλασματικών, άχρηστων αλλά και επιβεβλημένων προϊόντων προάγεται μια φαινομενική ευδαιμονία ή ψευδαίσθηση καλής ζωής και ευτυχίας, που ταυτόχρονα οδηγούν στην υποχώρηση των αντιπολιτευτικών τάσεων και την αποδυνάμωση του στοιχείου της άρνησης ή της κριτικής σε όλα τα πεδία της ανθρώπινης ζωής. Με άλλα λόγια, στον ύστερο καπιταλισμό η τεχνολογική ανάπτυξη γίνεται αντιληπτή με μια ευρύτερη σημασία: από βοηθητικό μέσο στον τομέα της παραγωγής, πλέον «δημιουργεί ολόκληρη κουλτούρα»." 

"Στον Marcuse, το περιεχόμενο της τεχνικής είναι αδιαχώριστο από το κοινωνικοϊστορικό πλαίσιο αναφοράς της. Στην προοπτική της ιστορικότητας, ο Marcuse δεν καταδικάζει την τεχνική συλλήβδην, αλλά την καπιταλιστική εκτροπή της σε μορφή εργαλειακού λόγου. Η κριτική δεν στρέφεται στην τεχνολογία καθ’ αυτή, αλλά στην ιστορική της υπόσταση. Η κυριαρχία έρχεται στο προσκήνιο όταν η επιστημονικοτεχνική ανάπτυξη τίθεται σε χρήση για τη διατήρηση του καπιταλιστικού συστήματος και τη διαιώνιση της ταξικής κοινωνίας."

"Αν και η «τεχνοκρατική» οργάνωση των δυτικών κοινωνιών στο πλαίσιο της θετικιστικής και φιλελεύθερης αντίληψης γίνεται αποδεκτή με τυμπανοκρουσίες, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ’60 δέχεται έντονη αμφισβήτηση. Απέναντι σε μια κοινωνία που διατείνεται ότι θεμελιώνεται στη γνώση και τον τεχνολογικό εξορθολογισμό με στόχο την κοινωνική ευημερία, η κριτική θέτει στο προσκήνιο τον ανορθολογισμό της. Καταγγέλλει την αχαλίνωτη οικονομική ανάπτυξη και τον ακόρεστο υλισμό της μαζικής κατανάλωσης, την παθητικοποίηση και αλλοτρίωση του πολίτη μέσω της μαζικής κουλτούρας, τον γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό με τις έντονες κοινωνικές ιεραρχίες και τις αυστηρές διαιρέσεις ανάμεσα σε πνευματική και χειρωνακτική εργασία –διευθυνόντων και εκτελούντων, τις αρνητικές συνέπειες της επιστημονικοτεχνικής προόδου, κυρίως με την πυρηνική απειλή και την απαξίωση της δημοκρατικής συμμετοχής στον καθορισμό των στόχων με την αντικατάσταση της πολιτικής από την επιστημονική διαχείριση."

"Αναμφίβολα, ο Μονοδιάστατος Άνθρωπος (1964) είναι ένα από τα πιο σημαντικά έργα του Marcuse στο οποίο αναλύεται ο κοινωνικός και πολιτικός χαρακτήρας των ανεπτυγμένων βιομηχανικών κοινωνιών, εστιάζοντας στην τεχνοεπιστημονική ανάπτυξη. Ωστόσο, οι θέσεις του για την τεχνολογία στον ύστερο καπιταλισμό έχουν διατυπωθεί πολύ νωρίτερα, σ’ ένα άρθρο του δημοσιευμένο το 1941 με τίτλο «Μερικές κοινωνικές συνέπειες της σύγχρονης τεχνολογίας»." 

"Ωστόσο, η θεμελιώδης μαρκουζιανή πρόταση, όσον αφορά στην τεχνοεπιστημονική ανάπτυξη, συνίσταται στον ισχυρισμό του ιδεολογικού χαρακτήρα της ως συγκαλυμμένη μορφή κοινωνικού ελέγχου μέσα από την αυταπάτη της ουδετερότητας και της καθαρής εργαλειακότητας. Θεωρεί λοιπόν, ότι οι ανεπτυγμένες δυτικές κοινωνίες χαρακτηρίζονται από το φαινόμενο της άμβλυνσης των κοινωνικών ταξικών αντιθέσεων, της παγίωσης ενός ομοιογενούς, ομοιόμορφου και άβουλου κοινωνικού συνόλου με κοινό τρόπο συμπεριφοράς και ζωής, με πανομοιότυπες επιθυμίες και ανάγκες, και τελικά από την υποχώρηση της κριτικής σκέψης, δηλαδή την αποξένωση του ανθρώπου από τη δυναμική της δημιουργικότητας και την άσκηση της αυτονομίας και της ελευθερίας. Με δυο λόγια, οι κοινωνίες στον ύστερο καπιταλισμό συνδέονται με την ανάπτυξη ενός «μονοδιάστατου τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς», που σηματοδοτεί τη διαμόρφωση του «μονοδιάστατου ανθρώπου»."


Αγαπητοί μου, η τεχνολογία, αυτή που χρησιμοποιούμε καθημερινά, δεν φταίει σε απολύτως τίποτα. Φταίει η αχόρταγη μας συμπεριφορά, που με μαθηματική ακρίβεια μας οδηγεί σε γουρουνοποίηση και σε μαλακοποίηση. Μάλιστα, υπάρχει μια έννοια που ενώνει αυτές τις δυο καταστάσεις, και που μου άρεσε να τη χρησιμοποιώ σε μικρότερη ηλικία όταν έβλεπα κάποιον που αντιπαθούσα. Είναι η λέξη "μαλακοπίτουρας"... κοινώς, αυτός που έχει υποστεί τόση μαλακοποίηση που του μένει μόνο να τον φάνε τα γουρούνια... (Τελικά για όλα υπάρχει μια εξήγηση, έστω και υποσυνείδητη!)


Η Τεχνολογία μπήκε ανάμεσα στον Άνθρωπο και στη Φύση. Όχι από μόνη της, αλλά από τον ίδιο τον κατασκευαστή της. Αποτέλεσμα; Τα έκανε όλα ρημαδιό... Αποξένωση των πάντων, από τα πάντα και δια πάντων... Και αυτό, διότι ξεχάσαμε να λέμε την αλήθεια...

Αλήθεια, πώς θα φαινόμασταν σε έναν εξωγήινο, με μια τέτοια συμπεριφορά έναντι της Φύσης μας πρωταρχικά, αλλά και της Φύσης γενικά, όταν καθημερινά προβαίνουμε στο μεγάλο σφάλμα που είναι ο διαχωρισμός της "Φύσης" από το "μας".

Υ.Γ.: Το πιο ωραίο όμως, το πιο ανθρωπιστικά απάνθρωπο και λογικά παράλογο, σας το κρατώ για το τέλος: ο Διευθυντής της Κλινικής στην οποία υπηρετώ τώρα -ναι φίλε Κώστα, χρησιμοποιώ αυτόν τον ΚΕΕΜικό όρο- σε μια παρουσίαση ενός αρρώστου που του έκανα κατά τη διάρκεια μιας επίσκεψης, έκανα το σφάλμα και ανέφερα τη φράση "ο άνθρωπος ήρθε στο νοσοκομείο διότι...". Τότε, αμέσως, με κοιτά με ύφος κόρακα έτοιμου να με κατασπαράξει, με διακόπτει και μου λέει: "Τι είναι αυτές οι εκφράσεις; Όχι, άνθρωπος, αλλά ασθενής! Η λέξη άνθρωπος είναι υποτιμητική για τον άρρωστο! Ασθενής, παρακαλώ λοιπόν από εδώ και πέρα κύριε συνάδελφε"! Τι να πεις πραγματικά, σε ρωτάω αγαπητέ αναγνώστη...; Πρώτη φορά ακούω στη ζωή μου, ότι η λέξη Α Ν Θ Ρ Ω Π Ο Σ είναι υποτιμητική και η λέξη Α Σ Θ Ε Ν Η Σ τιμητική... Αλλά να μου πείτε, έτσι όπως η μαλακοποίηση μας έχει διαπεράσει μέχρι το μεδούλι και μέχρι τον πυρήνα των κυττάρων μας, πώς να μην θεωρούμε την αρρωστημένη κατάσταση ως πραγματικότητα και την εξυγιασμένη φύση ως παραφύσει... Πώς ο Άνθρωπος να μην βαπτιστεί Ασθενής, η Λογική Παραλογισμός, η Αντίσταση Ουτοπία, το Ανάστημα Μεγαλοϊδατισμός, και τέλος το Όνειρο Ρομαντισμός...;