Διαβάζοντας πάλι το αριστούργημα του κοινωνιολόγου Ευάγγελου Λεμπέση «Η τεραστία κοινωνική σημασία των βλακών» που δημοσιεύτηκε το 1941, αντιλήφθηκα έναν φοβερό συλλογισμό του συγγραφέα που με την πρώτη ανάγνωση μου είχε διαφύγει: είναι η εξήγηση της δημιουργίας του φαινομένου του πολιτισμού, ως αποτέλεσμα του φαινομένου του «κοινωνικού διαφορισμού». Και ενώ η δεύτερη λέξη μού είναι αρκετά οικεία, στα πλαίσια της Ιατρικής ένεκα «διαγνωστικού διαφορισμού» ή πιο σωστά «διαφορικής διάγνωσης», συνοδευόμενη από το επίθετο «κοινωνικός» που προπορεύεται και ενταγμένο στο πλαίσιο της συλλογιστικής που της δίνει ο Ε. Λεμπέσης, λαμβάνει μια νέα διάσταση στο μυαλό μου αυτή η έννοια της «διαφοροποίησης ή διαφορετικοποίησης».
Ο Λεμπέσης πολύ απλά, θεωρεί ότι επειδή κατά φυσικό τρόπο υπάρχουν στην κοινωνία βλάκες και ευφυείς, με τους πρώτους να είναι πολυπληθέστεροι των δεύτερων και καταδυνάστες αυτών, δημιουργείται αναγκαστικά ένα κενό όσον αφορά τις ικανότητες των ατόμων που απαρτίζουν τις δυο αυτές ομάδες. Και επειδή οι διαφορ(ετ)ικές ικανότητες είναι ανάλογες των διαφορ(ετ)ικών βαθμίδων και ποσοστών βλακίας και ευφυίας που διακατέχει και συνθέτει κάθε άνθρωπο σε κάθε κοινωνία διαχρονικά, αντιλαμβάνεται κανείς ότι υπάρχει μια σταθερή, σε πολλαπλά επίπεδα και συνάμα πολύπλοκη, σχέση ανισότητας ανάμεσα στους πολλών ταχυτήτων βλάκες και πολλών βαθμίδων ευφυείς. Ακόμα πιο απλά, εκεί που ένας βλάκας δεν μπορεί να διεκπεραιώσει μια λειτουργία επειδή ακριβώς είναι βλάκας, έρχεται ένας ευφυής και βρίσκει έναν τρόπο να την διεκπεραιώσει επειδή ακριβώς είναι ευφυής. Και αυτό που ευφευρίσκεται ευφυώς, ονομάζεται κατά τον Ε. Λεμπέση, «πολιτισμός». Άρα, ο πολιτισμός είναι γέννημα εγγενούς ανισότητας αναμεταξύ των ανθρώπινων ικανοτήτων, που έρχεται όμως να σταθεροποιήσει και να παγιώσει αυτές τις ανισότητες. Για παράδειγμα: ένας που είναι βλάκας και δεν μπορεί να διδάξει μαθηματικά, αφήνει ένα κενό στο σύστημα-κοινωνία που έρχεται να την καλύψει ένας που μπορεί να διδάξει μαθηματικά και έτσι τον ονομάζουμε καθηγητή μαθηματικών. Ο δεύτερος όμως, κατά το σύστημα-κοινωνία πάντα, δεν εμφανίζεται ως ικανός για να διδάξει μαθηματικά στους βλάκες, αλλά στους ευφυείς, παγιώνοντας τη διαφορά (εξου και ο κοινωνικός διαφορισμός που εμμέσεως αναγνωρίζει και σταθεροποιεί τον βιολογικό διαφορισμό που αναπόφευκτα και κατά φυσικό τρόπο υπάρχει) που υπάρχει στο συλλογικό ασυνείδητος της κοινωνίας ανάμεσα σε βλάκες και ευφυείς, ή ανίκανους και ικανούς.
Αντιγράφω τα λεγόμενα του Ε. Λεμπέση για την ομάδα των βλακών (σελ. 18):
«Πόσον ευεργετική δια την κοινωνίαν είναι η ομάς αύτη είναι περιττόν να τονισθή, διότι άνευ αυτής δεν θα υπήρχεν εκμετάλλευσις και άνευ εκμεταλλεύσεως δεν θα υπήρχε πολιτισμός. Εις δε την γλώσσαν του κοινωνικού διαφορισμού: άνευ αυτής δεν θα υπήρχε διαφορισμός, διότι αντί της ανισότητος θα υπήρχε ισότης. […] Άνευ δε -κατ’ ακολουθίαν- του διαφορισμού (καθισταμένου δυνατού μόνον δια της σοβαράς συμβολής των βλακών), δεν υπάρχει κοινωνία. Τοιαύτη λοιπόν, η τεραστία κοινωνική σημασία των βλακών…»
Σε αυτό το σημείο, λοιπόν, έγγειται η διαφωνία μου με την εξαιρετικά ενδιαφέρουσα προσέγγιση του Ε. Λεμπέση, η οποία μάλλον ενσαρκώνει πολύ πρώιμα τη θεωρία της Κοινωνιοβιολογίας, αφού μιλά για την εκμετάλλευση του ισχυρότερου και ικανότερου έναντι του ανίσχυρου και κατώτερου. Κατά την ταπεινή μου άποψη, όμως, δεν είναι ο πολιτισμός γέννημα της ανισότητας των ανθρώπων, εκπορευόμενους από τους ισχυρούς και ικανότερους, που έρχεται να εδραιώσει την βιολογικά υπερτερούσα φυσική τους θέση. Αντιθέτως, είναι γέννημα που πηγάζει μεν από τους ικανότερους, αλλά έρχεται να γεφυρώσει την απόσταση ικανότερων και ανίκανων και όχι να την εκμεταλλευτεί! Πολιτισμός πραγματικός συνεπώς, δεν είναι η θέση που εδραιώνει έναν καθηγητή Μαθηματικών πχ στο Καποδιστριακό Πανεπιστήμο Αθηνών, αλλά η διά-θεση του συγκεκριμένου καθηγητή Μαθηματικών να εξηγήσει και να διδάξει την αγάπη του προς τα Μαθηματικά σε όλους εκείνους η κοινωνία θεωρεί ανίκανους να τα αντιληφθούν. Ο πραγματικός ανθρώπινος πολιτισμός, δεν υπερτονίζει την αδυναμία των ανίκανων να αντιληφθούν τα μαθηματικά, αλλά στρέφεται εναντίον της ανικανότητας των δυνατών να διδάξουν μαθηματικά, καθώς θεωρεί ότι εκείνοι που ξέρουν ένα επιστημονικό (εν προκειμένω) αντικείμενο, ξέρουν το ίδιο καλά και πώς να το διδάξουν και δεν (νοείται να) διαφοροποιείται το ένα από το άλλο. Άρα, η διάδοση ή μη των μαθηματικών, δεν προάγεται ή αναστέλλεται από τους εκάστοτε ικανούς ή ανίκανους δέκτες, αλλά από τους εκάστοτε δυνατούς ή αδύναμους πομπούς της μαθηματικής τέχνης. Όπως, ακριβώς η διάσωση ναυαγών εν μέσω κατάμαυρης νυκτός που χαροπαλεύουν στο πέλαγος, δεν εξαρτάται κυρίως από το πόσο μακριά προς την ακτή μπορούν να δουν οι ίδιοι οι ναυαγοί, αλλά από το πόσο μακριά μπορεί να εκπέμψει ένας φάρος από την ακτή προς τους ναυαγούς, ώστε να τους «προσκαλέσει» στο απάνεμο λιμανι. Και αν κάτι τελικά κάνει τον πολιτισμό να λειτουργεί ως πολιτισμός, είναι ακριβώς αυτή η πεποίθηση ότι δεν υπάρχουν στο σύνολό τους, βιολογικά ορισμένες διαφοροποιήσεις μεταξύ βλακών και ευφυών, αλλά ότι όλοι οι άνθρωποι ενέχουν κάπου στο εσωτερικό τους ανεπανάληπτες δυνάμεις, σε τομείς που ούτε οι ίδιοι γνωρίζουν ότι έχουν. Σκοπός του πολιτισμού είναι λοιπόν, ετούτος: να συμβάλλει στη νέα ανάγνωση του εαυτού μας, σε μια προσπάθεια αναζήτησης και χρήσης ανεξερεύνητων ικανοτήτων και χαρισμάτων που η κάθε κοινωνία-σύστημα καταπλακώνει και αποσιωπά. Πώς, για παράδειγμα να πεις ότι είναι συνολικά βλάκας ή νοητικά υστερημένος ένας άνθρωπος ο οποίος στα πλαίσια ενός γεννετικού συνδρόμου γεννιέται χωρίς χέρια και χωρίς την ικανότητα να περάσει κάποια τεστ ευφυίας και άρα χωρίς την ικανότητα να αντιληφθεί την κοινωνία των συνανθρώπων του, όταν την ίδια στιγμή αυτός ο άνθρωπος μπορεί να ζωγραφίζει φοβερές εικόνες με ένα πινέλο στα πόδια και στο στόμα; Δοκιμάστε πρώτα να ζωγραφίσετε με ένα πινέλο στα πόδια και μετά απαντήστε σε αυτήν την ερώτης. Πώς να μιλήσεις για βλάκα ή νοητικά υστερημένο άνθρωπο όταν σε αγκαλιάζει ή σου γελά με όλη του τη δύναμη και όλον του τον αυθορμητισμό; Δοκιμάστε να αφεθείτε στην ορμή που η αγκαλιά σας και ο αυθορμητισμό σας αναζητούν και μετά κρεμάστε μια ταμπέλα του βλάκα γύρω σας… Και στο κάτω κάτω, πώς μπορεί συλλήβδην να κριθεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος, αυτή η υπέρτατη δομή λειτουργίας στον πλανήτη μας, με μια μόνο ταμπέλα, του βλάκα ή του έξυπνου, του ικανού ή του ανίκανου; Πόσο άδικο είναι για τόσα εκατομμύρια εξέλιξης και δημιουργίας της νόησης; Πόσο ευτελές είναι το ίδιο το μυαλό μας να υποκύπτει σε τόσο αδρούς χαρακτηρισμούς;
Πολιτισμός, συνεπώς, δεν είναι η εδραίωση των δεσμών εκμετάλλευσης ανάμεσα σε ικανούς και ανίκανους, αλλά η ρήξη αυτών. Δεν είναι η προαγωγή της ανισότητας, αλλά η έμπνευση της ισότητας. Και όταν λέμε ισότητα, δεν εννοούμε ταυτοσημία. Δεν αρνιέμαι τη Βιολογία και τη διαφορετικότητα, αλλά ακριβώς το αντίθετο: τη σέβομαι και την προασπίζομαι και αυτό θαρρώ πως κάνει (ή τουλάχιστον οφείλει να κάνει) και ο πολιτισμός του ανθρώπου.
Πολιστιμός είναι η προάσπιση των ίδιων και ίσων δικαιωμάτων έκφρασης και όχι η ίδια έκφραση αυτή καθ’ αυτή.
Πολιτισμός, είναι το ίδιο πλαίσιο, μέσα στο οποίο μπορεί να χωρέσει η οποιαδήποτε διαφορετική ζωγραφιά εκάστου συνανθρώπου μας.
Πολιτισμός, είναι η κορνίζα που δίνει χώρο για περιεχόμενο, είναι η οριοθέτηση που επιτρέπει τον εμπλουτισμό. Το δεύτερο δεν νοείται χωρίς το πρώτο. Και το πρώτο είναι ο πολιτισμός.
Πολιτισμός, δεν είναι η ίδια άποψη, αλλά η ίδια εναγώνια προάσπιση του δικαιώματος να εκφραστεί κάποια -οποιαδήποτε- άποψη.
Πολιτισμός, δεν είναι η -με αρκετή δόση σπερμάτων Κοινωνιοβιολογίας και Παγκοσμιοποίησης- άποψη του Λεμπέση περί εκμετάλλευσης των ανισοτήτων ως η κινητήριος δύναμη μιας κοινωνίας, αλλά η -με τεράστια δόση σεβασμού- άποψη προστασίας των αδυνάτων, όχι επειδή είναι αδύναμοι, αλλά επειδή ακριβώς τους θεωρεί δυνατούς και ικανούς να παράξουν αξιόλογο έργο, αρκεί να τους δοθεί το κατάλληλο πλαίσιο και το κατάλληλο κίνητρο – αρκεί δηλαδή κάποιος να μιλήσει στη γλώσσα τους και να ξεκλειδώσει ικανότητες που κανείς μέχρι τότε δεν ενδιαφέρθηκε.
Πολιτισμός, δεν είναι ό,τι χρησιμοποιεί το διαφορετικό για να προχωρήσει σε μια των φαινομένων εξήγηση, αλλά ό,τι επαναστατεί απέναντι σε μια των υποκειμένων παρεξήγηση: σε αυτή που θέλει οι άνθρωποι να στιβάζονται σε στενά και πεπερασμένα πλαίσια δημιουργικότητος και φαντασίας, όταν η αλήθεια είναι ότι όλοι μας έχουμε απύθμενες δυνατότητες δημιουργίας και έκφρασης, εν πολλοίς κρυμμένες και σιωπηλές κάπου στα άδυτα της ψυχής μας.
Πολιτισμός, είναι ό,τι σέβεται τους αδυνάτους, επειδή ακριβώς τους θεωρεί δυνατούς για να δεχτούν, να αντιληφθούν και να χρησιμοποιήσουν εν τέλει τον σεβασμό.
Κλείνοντας, θα αναφερθώ σε δυο σημεία:
Το πρώτο είναι ότι αν ο άνθρωπος δεν είχε πολιτισμό ή αν ο πολιτισμός του είχε κτιστεί στα πλαίσια εκμετάλλευσης του δυνατού έναντι του αδυνάτου, τότε δεν θα είχε καμία διαφορά από το ζωικό βασίλειο, όπου ο ισχυρός τρώει τον ανίσχυρο για να επιβιώσει. Ο πολιτισμός, είναι ακριβώς αυτή η αντίσταση στη φυσική επιλογή και η αντίφαση της φύσης, που μέσα από εκατομμύρια χρόνια εξέλιξης εγωιστικών γονιδίων δημιούργησε ένα αλτρουιστικό είδος. Για αυτό ο πολιτισμός είναι θαρρώ κάτι καθαρά και μόνον, ανθρώπινο, που όμοιό του δεν υπάρχει στα υπόλοιπα ζώα.
Το δεύτερο είναι μια φράση από το βιβλίο του Ε. Λεμπέση, που με εκφράζει απόλυτα (σελ. 42):
«Διότι, η ευπιστία ενός ατόμου, ως προϋποθέτουσα τα άλλα άτομα ως έντιμα (και συνεπώς ως ευφυά), είναι ασφαλώς το μέγιστον των τεκμηρίων της πνευματικής του αναπτύξεως και του πολιτισμού του. Όσον υψηλότερον επί των βαθμίδων της ευφυίας και του πολιτισμού ίσταται εν άτομο ή εις λαός […] τόσο περισσότερο εύπιστος είναι». Αυτό, το τελευταίο, είναι για κάποιους ελληνάρες, που «δεν μασάνε μία…».
Και μην βιαστείτε να χαρακτηρίσετε τα ανωτέρω αλτρουιστικά περί πολιτισμού που σας αράδιασα, ως χριστιανικά, καθώς ένας χριστιανός είναι και αλτρουιστής, αλλά ένας αλτρουιστής δεν είναι απαραίτητα και χριστιανός – μπορεί να είναι απλά αλτρουιστής, έτσι απλά από πολιτισμική επιλογή (μην με ρωτήσετε όμως αν ο αλτρουιστής είναι που επιλέγει και τελικά επιβάλλει τον πολιτισμό που τον εκφράζει ή αν ο πολιτισμός είναι που επιλέγει και τελικά επιβάλλει τους αλτρουιστικούς τρόπους έκφρασής του, διότι αυτό είναι το θέμα μιας ολόκληρης επόμενης -υπόσχομαι- ανάρτησης).
Υγιαίνετε και αλτρουιστικά (δηλαδή, πολιτισμικά) σκέπτεσθε!
