Ένας αποκαλυπτικός ορισμός της κοινωνίας είναι αυτός:
"Μια κοινωνική εγκατάσταση είναι οποιοσδήποτε χώρος περιβάλλεται από σταθερούς φραγμούς στην αντίληψη, στον οποίο σημειώνεται τακτικά ένα συγκεκριμένο είδος δραστηριότητας."
(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το «Παρουσίαση του Εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006, σελ. 295)
Διαφαίνονται οι σταθεροί φραγμοί στην αντίληψη, διότι εξάλλου τι άλλο είναι η αντίληψη αν όχι μια φραγμένη αυλή; Αυλή των θαυμάτων θα μου πείτε βέβαια…, αλλά παρά ταύτα περιφραγμένη αυλή! Και μέσα σε αυτή την αυλή παίζουμε και χοροπηδάμε όλοι εμείς οι σαλτιμπάγκοι του δρόμου, επιτελώντας αυτοσχέδιους τσαρλατανισμούς…
"Η J. Butler εισάγει τον όρο επιτελεστικότητα (performativity) για να εξηγήσει πώς η ανάπτυξη του σώματος μέσω κινήσεων, ενεργημάτων και χειρονομιών, ιδίως σε σχέση με τη σεξουαλικότητα, συντελείται μέσα από μια διαδικασία επανάληψης, μια παραγωγή ταυτότητας μέσα στο λόγο, η οποία είναι ταυτόχρονα περιορισμένη από πολιτισμικές και κοινωνικές κανονικότητες και ανοιχτή σε νέες εναλλακτικές επανασημασιοδοτήσεις. Κάθε επιτέλεση διακρίνεται τόσο από στοιχεία μίμησης και επανάληψης όσο και από στοιχεία πρωτοτυπίας και έχει τη δυναμική να είναι υπονομευτική και ανατρεπτική."
(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το «Παρουσίαση του Εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006, σελ. 40)
Και όσο προσπαθούμε να επαναλάβουμε ή να μιμηθούμε, να αναλάβουμε δράση ή να θυμηθούμε δράσεις άλλων και να εμπνευστούμε από αυτές, επιτελούμε ένα ολόκληρο έργο. Εξάλλου, τόση ενέργεια, με βάση τον παππού Αϊνστάιν, γίνεται σε κάποιο ποσοστό και λίγο έργο. Έργο, που το διαδραματίζουμε όλοι μαζί, εν συνόλω, εν χορώ, εν καρδία και εν αποστασία ενίοτε… Έργο με άλλα λόγια, κοινό. Περίεργο βέβαια αυτό, καθώς σπάνια βλέπουμε το κοινό να αποτελεί τους συντελεστές ενός έργου… συνήθως το έργο απευθύνεται στο κοινό και όχι το κοινό στο έργο! Αυτό από μόνο του αποτελεί ένα μυστήριο, ή μήπως όχι;
Γιατί το ρωτάω αυτό; Διότι, υπάρχει ένας ρόλος σε αυτό το κλουβί με τις τρελές, πολύ δύσκολος. Είναι αυτός του διαχειριστή (ή και του θηριοδαμαστή, το ίδιο κάνει).
"Σύμφωνα με το δραματουργικό μοντέλο το άτομο ανάγεται σε διαχειριστή. Διαχειρίζεται την αξιολόγηση του εαυτού του, όπως τον κρίνουν οι άλλοι, δίνοντας, ηθελημένα ή όχι, πληροφορίες που τον αφορούν. Αν η κοινωνική ζωή είναι μια διαδικασία παραγωγής πληροφοριών προκειμένου να επηρεαστούν οι άλλοι, ο έλεγχος της πληροφορίας προϋποθέτει τον έλεγχο του εαυτού έτσι ώστε τα άτομα να εμπλέκονται όσο περισσότερο γίνεται στην ερμηνεία ενός ρόλου και να μην είναι αποκομμένα από τις εντυπώσεις που επιθυμούν να δημιουργήσουν στους υπόλοιπους παριστάμενους."
(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το «Παρουσίαση του Εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006, σελ. 21)
Ο διαχειριστής πρέπει δηλαδή να καταπιαστεί με την πληροφορία και να τη βάλει σε μια τάξη. Για να γίνει όμως αυτό, σε μια προσπάθεια πάντα διαχείρισης της συμπαντικής εντροπίας (που δεν είναι άλλη από τη ροπή προς την αταξία), προϋποτίθεται ότι πρέπει να δοθεί ένα νόημα στην πληροφορία, ώστε να αναζητηθεί κατόπιν η «φυσική» της τάξη και σειρά, με τέτοιο τρόπο και με τέτοιο πάθος μάλιστα, ως να προϋπήρχε αυτή η φυσική τάξη και μετά να γεννήθηκε ο αναζητητής της και όχι το αντίστροφο…
"[…] τα ζητήματα που δεν θίγει το κοινό λόγω του δέους που νιώθει για τον ερμηνευτή είναι πιθανότατα εκείνα για τα οποία ο ίδιος θα αισθανόταν ντροπή αν λάβαινε χώρα κάποια αποκάλυψη. […] Έχουμε λοιπόν ένα βασικό κοινωνικό νόμισμα, με το δέος στη μια του πλευρά και την ντροπή στην άλλη. Το κοινό νιώθει την ύπαρξη των απόκρυφων δυνάμεων και μυστηρίων πίσω από το δρώμενο και ο ερμηνευτής νιώθει πως τα κύρια μυστικά του είναι τιποτένια. Όπως δείχνουν αναρίθμητα λαϊκά παραμύθια και τελετές μύησης, συχνά το αληθινό μυστικό που κρύβεται πίσω από το μυστήριο είναι ότι, στην πραγματικότητα, μυστήριο δεν υπάρχει. Το πραγματικό πρόβλημα είναι πώς θα γίνει να μην το μάθει το κοινό."
(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το «Παρουσίαση του Εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006, σελ. 124)
Συνεπώς, η αντιμετώπιση της εντροπίας, προϋποθέτει μάλλον την αντιμετώπιση της ντροπής, που ενυπάρχει και ελλοχεύει στην εντροπία… Με ποιον τρόπο ο διαχειριστής μάχεται εναντίον της ντροπής;
Διαχρονικά, η απάντηση είναι μια: με την Ηθική!
"Ερχόμαστε τώρα στη βασική διαλεκτική. Ερμηνεύοντας ρόλους, οι άνθρωποι φροντίζουν να διατηρήσουν την εντύπωση ότι ανταποκρίνονται στα πολλαπλά πρότυπα σύμφωνα με τα οποία κρίνονται οι ίδιοι και τα προϊόντα τους. Επειδή τα πρότυπα αυτά είναι τόσο πολυάριθμα και τόσο διεισδυτικά, τα άτομα που ερμηνεύουν ρόλους κατοικούν περισσότερο απ’ ό,τι νομίζουμε σ’ ένα ηθικό σύμπαν. Όμως, υπό την ιδιότητα του ερμηνευτή, τα άτομα δεν ασχολούνται με το ηθικό ζήτημα της πραγμάτωσης αυτών των προτύπων, αλλά με το ηθικά αδιάφορο ζήτημα της μεθόδευσης μιας πειστικής εντύπωσης ότι τα πρότυπα αυτά όντως πραγματώνονται. Η δραστηριότητά μας λοιπόν, αφορά συνήθως ηθικά ζητήματα, αλλά ως ερμηνευτές τούτα δεν μας αφορούν από ηθική άποψη. Ως ερμηνευτές είμαστε έμποροι ηθικής. Περνάμε τη μέρα μας σε ιδιαίτερη επαφή με τα αγαθά που εκθέτουμε και ο νους μας κατακλύζεται από τους ιδιαίτερους τρόπους με τους οποίους τα καταλαβαίνουμε. Μπορεί όμως κάλλιστα, όσο περισσότερη προσοχή δίνουμε σε τούτα τα αγαθά, τόσο πιο απομακρυσμένοι να νιώθουμε απ’ αυτά και απ’ όσους είναι αρκετά εύπιστοι ώστε να τα αγοράζουν. Για να χρησιμοποιήσω μια άλλη μεταφορά, η ίδια η, επωφελής άλλωστε, υποχρέωση να εμφανίζεται κανείς πάντα υπό το σταθερό φως της ηθικής, να συνιστά δηλαδή έναν κοινωνικοποιημένο χαρακτήρα, τον αναγκάζει να είναι το είδους του ανθρώπου που έχει ασκηθεί στους τρόπους της θεατρικής σκηνής."
(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το «Παρουσίαση του Εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006, σελ. 309)
"Η ηθική δεν αποτελεί εγγενές γνώρισμα των δρώντων ούτε υπάρχει ανεξάρτητα απ’ αυτούς. Αντίθετα, οικοδομείται μέσω των παραστάσεων και των τελετουργιών της αλληλεπίδρασης, οι οποίες είναι σχεδιασμένες να επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Από την άλλη πλευρά, η χειραγώγηση των άλλων και ο χειρισμός των εντυπώσεων ως προς την παρουσίαση του εαυτού δημοσίως, αποτελούν την πιο ουσιαστική μορφή δέσμευσης στην ηθική τάξη της κοινωνίας. […] Με αυτούς τους όρους, η ηθική, ο χειρισμός εντυπώσεων και η χειραγώγηση δεν αποτελούν αλληλοαναιρούμενες έννοιες."
(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το «Παρουσίαση του Εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006, σελ.26)
Και εδώ φτάνουμε στο πιο δύσκολο σημείο: η κοινώς εννοούμενη Ηθική, πόσο κοινώς εννοούμενη είναι και πόσο Ηθική είναι;
Η Ηθική ενός εκάστου από τους συμμετέχοντες ηθο-ποιούς, είναι η Οπτική μέσα από την οποία προσεγγίζεται η ποίηση του ήθους. Άρα, η Ηθική δεν μπορεί παρά να είναι μια ατομική υπόθεση που το μόνο συλλογικό στοιχείο που τη χαρακτηρίζει είναι ότι όλοι μιλούν για αυτήν, αλλά ο καθένας με το δικό του τρόπο. Άρα, μπορεί να υπάρχει κοινή Ηθική σε μια κοινωνία που αναζητά κοινές σταθερές για να συνεχίσει την ύπαρξή της; Η απάντηση νομίζω έχει ήδη διαφανεί: όχι! Τι υπάρχει τότε για να συγκρατήσει τους ηθοποιούς σε ένα κοινό έργο (ή αν θέλετε σε μια κοινή επιτέλεση ενός έργου), ώστε η κοινωνία να παραμείνει αυτό που ετυμολογείται, δηλαδή κοιν-ωνία (ενέργεια ή κατάσταση που δημιουργεί κάτι κοινό);
Κάτι πολύ απλό: μια Ηθική που θα αναζητά οι συμμετέχοντες να φτάσουν σε έναν κοινό ορισμό, σε μια ομοφωνία, σε ένα κονσένσους, που λένε και στα μεγάλα διεθνή συνέδρια… Και αυτό είναι το ηθικό κομμάτι, καθώς προϋποθέτει κάτι ακόμα: ο ένας να ακούει τον άλλον, να δώσει το λόγο ο ένας στον άλλον, ο ένας να συνδιαλεχτεί με τον διπλανό του. Καταστάσεις και ενέργειες που δεν υπάρχουν εύκολα στις ανθρώπινες κοινωνίες… Για να παίξουμε το ίδιο έργο ή στο ίδιο έργο (ό,τι προτιμάται από τα δυο, το ίδιο είναι, καθώς το μπρος-πίσω στο επίπεδο αναφοράς δεν επηρεάζει τον κοινό παρατηρητή, αλλά ούτε και τον κοινό παρανομαστή, καθώς το κλάσμα και το μερίδιο που θα αναλάβει ο καθείς από τους συμμετέχοντες είναι σταθερό και προκαθορισμένο…), απαιτείται ως σκηνοθετική λεπτομέρεια να κάτσουμε και να τα βρούμε. Να συμφωνήσουμε στο τι θα διαδραματίσουμε. Και όταν λέμε «να συμφωνήσουμε» δεν εννοούμε να επιβάλλουμε την άποψή μας, αλλά να αποβάλλουμε από την άποψή μας κάθε κυριαρχικό και αυταρχικό-εξουσιαστικό στοιχείο, ώστε να δώσουμε χώρο (και γιατί όχι και συγ-χώρ-εση) στους συνανθρώπους μας…
"Η συζήτηση σχετικά με την έννοια του κοινού ορισμού της κατάστασης και την έννοια της παράστασης ανακινεί, όπως και στην περίπτωση της αμηχανίας ζητήματα σχετικά με τη διατήρηση της κοινωνικής τάξης πραγμάτων. Η ανάγκη ενός κοινού ορισμού της κατάστασης είναι απαραίτητη προϋπόθεση για τη συνέχιση της κοινωνικής συνεύρεσης και η υποστήριξη αυτού του ορισμού αποτελεί ουσιαστικό ηθικό μέλημα των μετεχόντων."
(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το «Παρουσίαση του Εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman, εκδ. Αλεξάνδρεια, 2006, σελ.37)
Όπως το διατύπωσαν τελικά, κάποιοι μεγάλοι...
Αυτό που μετράει είναι το ταξίδι...
"Το ταξίδι"
Στίχοι: Νίκος Γκάτσος
Μουσική: Μάνος Χατζιδάκις
Μα είναι φίδι το ταξίδι
είναι χολή μαζί και ξύδι,
σε ένα μεγάλο αγκάθινο σταυρό
όμως εγώ δεν κάνω πίσω
ούτε τον δρόμο μου θ' αφήσω,
ώσπου λιμάνι σίγουρο να βρω
