Αναρωτήθηκα λοιπόν, ποιος είναι ο αντίκτυπος (impact) αυτού του φαινομένου επιστημονικά, και βρήκα ότι ενώ ο impact factor για το PLOS ONE το 2013 ήταν μόλις 3.534, για την ίδια χρονιά ο impact factor για το New England Journal of Medicine ήταν 54.42 ενώ για το NATURE ήταν 42.351 !
Πώς εξηγείται λοιπόν, ο γίγαντας των εκδόσεων PLOS ONE, να έχει τόσο... ασήμαντο δείκτη σημαντικότητος, όπως είναι ο impact factor, και άλλα περιοδικά καταξιωμένα με τόσο μεγάλο impact factor να υπολείπονται τόσο σε αριθμό εκδιδόμενων άρθρων; Υπάρχει κάποιο θέμα αναντιστοιχίας ποιότητας και ποσότητας στην παραγόμενη γνώση, όπως εύλογα θα μπορούσε να θεωρήσει κάποιος;
Αν η απάντηση είναι ναι, τότε πώς γίνεται η μεγαλύτερη καρδιολογική εταιρεία στην Ευρώπη, η ESC, να χρησιμοποιεί το PLOS ONE ως βιβλιογραφική τεκμηρίωση για τις κατευθυντήριες οδηγίες της, και όχι για παράδειγμα το J Am Coll Cardiol 2014; 63:62 το οποίο έχει καταλήξει στο ίδιο συμπέρασμα (για τη χρήση στατινών). Μήπως η ESC παρασύρθηκε από τη μάζα και τα φανταχτερά νούμερα του PLOS ONE όπως θα έκανε ένα παιδάκι ακούγοντας για τον ερχομό της LADY GAGA; Μήπως δηλαδή η ESC ήταν σε αυτό το σημείο ολίγον... γκαγκά;
Η ESC δηλαδή είναι τόσο αφελής;
Το ερώτημα αυτό με βασάνισε αρκετά, και άρχισα να κάνω διάφορες σκέψεις που σιγά σιγά, επεκτάθηκαν σε ερωτήματα του τύπου, πόσο "επιστημονική" είναι μια επιστημονική κοινότητα σήμερα, πόσο "διαλεκτική", και τελικά πόσο "δημοκρατική"...; Αλήθεια, η Evidence-Based Ιατρική έχει ξεφύγει από την εποχή της αυθεντίας;
Οι Guidelines μας λένε ότι υπάρχουν κάποιοι "σοφοί", αυτοί που φτιάχνουν τα Guidelines, που κατέχουν καλά το θέμα, είναι ειδικοί ή αλλιώς "experts" πάνω στο θέμα. Και ερωτώ: σε τι διαφέρει αυτή η εποχή από την εποχή της Αυθεντίας; Τότε, είχαμε έναν άρχοντα-κλινικάρχη που ο λόγος του ήταν νόμος, τώρα έχουμε περισσότερους, αλλά που μέσα από ένα σύστημα ολιγαρχίας, φτιάχνουν νόμους και κατευθυντήριες οδηγίες και μας... καθοδηγούν! Έχει αλλάξει λοιπόν κάτι ουσιαστικά; Προς τα πού βαδίζουμε πραγματικά;
Για να δούμε το μέλλον, νομίζω πρέπει να κοιτούμε και λίγο προς το παρελθόν, διότι τι άλλο είναι το παρόν αν όχι ένας συνδυασμός παρελθοντολογικών και μελλοντολογικών οπτικών;
Κατά το παρελθόν, υπήρχαν οι πρόγονοί μου Σπαρτιάτες,
που μέσα από ένα αυστηρό και σαφώς οριοθετημένο σύστημα, απέρριπταν κάθε τι μη συμβατό με τα κριτήρια εισόδου σε αυτήν την κοινωνία, υπακούοντας σε έναν ξεκάθαρο και ακλόνητο κώδικα (αλγόριθμο, θα τον λέγαμε σήμερα) συμπεριφοράς, σκέψης, επικοινωνίας.
Από την άλλη, υπήρχαν και οι Αθηναίοι, που μέσα από συλλογικές διαδικασίες όπως η Εκκλησία του Δήμου, συναθροίζονταν, χωρίς σαφές πλαίσιο επικοινωνίας, συζητούσαν αυτά που κάθε φορά θεωρούσε ο καθείς που ελάμβανε το λόγο ως σημαντικά, και οι υπόλοιποι έπαιρναν ή όχι θέση, επιδοκιμάζοντας ή αποδοκιμάζοντας. Ο οποιοσδήποτε πολίτης λοιπόν, μπορούσε να σηκωθεί και να μιλήσει, καθώς η συνάθροιση ήταν ανοιχτή και η τελική απόφαση λαμβανόταν με την ανάταση των χεριών. Άρα, επρόκειτο μάλλον για ένα κοινωνικό μόρφωμα, χωρίς σαφή όρια συμπεριφοράς, με μεγαλύτερη ευελιξία και πιο δεκτικό στις κοινωνικές αλλαγές, προσφέροντας στους συμμετέχοντες ένα βήμα λόγου και ανάπτυξης επιχειρημάτων, ευοδώνοντας την οικειοθελή και όχι την επιβεβλημένη συμμετοχή στα κοινωνικά δρώμενα.
Θα μου πείτε τώρα γιατί κάνω αυτή την αντιπαραβολή; Ο λόγος είναι επειδή μου μοιάζει σε μεγάλο βαθμό με την αντιπαράθεση που σας ανέφερα πιο πριν. Συγκεκριμένα, σήμερα όλες οι επιστημονικές κοινότητες διενεργούν μελέτες, αναλύσεις και μετα-αναλύσεις, αφού πρώτα οριοθετήσουν επακριβώς και αυστηρά το πλαίσιο της έρευνάς τους. Δηλαδή, υπάρχουν συγκεκριμένα κριτήρια εισόδου και κριτήρια αποκλεισμού κάποιων ασθενών στις έρευνες, οπότε οι έρευνες αυτές να είναι αρκετά "fixed", όπως fixed ήταν και η κοινωνία των Σπαρτιατών! Ο λόγος βέβαια που το κάνουν αυτό οι ερευνητές είναι για να έχουν όσο το δυνατό πιο κοινά χαρακτηριστικά οι δυο ομάδες που εξετάζονται, ώστε να απομονώσουν σαν μόνη διαφορετική παράμετρο το νέο φάρμακο ή τη νέα μεθοδολογία που χρησιμοποιούν, και να καταλήξουν τελικά σε ένα ασφαλές συμπέρασμα! Με άλλα λόγια, το κάνουν αυτό για να έχουν όσο το δυνατόν καλύτερο έλεγχο της κατάστασης (στον καλύτερο έλεγχο της κοινωνίας δεν προσδοκούσε και ο Λυκούργος εξάλλου;)! Πόσο κοντά όμως στην πραγματικότητα είναι αυτή η προσέγγιση; Και πόσο ο άνθρωπος που θα μας έρθει στα επείγοντα του νοσοκομείου, πληροί τα χαρακτηριστικά που κάποιοι "σοφοί" ερευνητές στην άλλη άκρη της γης, μελέτησαν ώστε να φτάσουν σε μια κατευθυντήρια οδηγία...; Για να το πούμε πιο απλά: για να έχουμε τον έλεγχο του ασθενούς αρκεί η πιστή εφαρμογή των κατευθυντήρων οδηγιών που κάποιοι θέσπισαν μέσα από πολύ συγκεκριμένους όρους και διαδικασίες; Όπως, καταλάβατε, η προβληματική, αναπτύσσεται γύρω από μια έννοια που ήδη προανέφερα: το ασφαλές συμπέρασμα!
Πόσο ασφαλές λοιπόν, μπορεί να είναι ένα συμπέρασμα, ειδικά σήμερα, στην εποχή της Πιθανότητας και πόσο κοντά στην επιτυχία μάς πάνε, τα κριτήρια που κάποιοι αποφασίζουν να υιοθετήσουν στις έρευνές τους;
Από την άλλη, αυτά που το PLOS ONE, φέρνει σαν πρόταση, είναι η άμεση αλληλεπίδραση των "πολιτών" μιας ηλεκτρονικής διακυβέρνησης, που ανά πάσα ώρα και στιγμή μπορούν να "συναθροιστούν" σε ένα χώρο, να συζητήσουν για ένα θέμα (topic), να αφήσουν ένα σχόλιο (comment) και τελικά με την ανάταση των κινητών -κάτι αντίστοιχο με την ανάταση των χεριών που κάνανε οι Αθηναίοι- να κρίνουν αν κάποια πληροφορία που μπορεί να αυτοπαρουσιάζεται σαν επιστημονική γνώση, τους αρέσει (like) ή όχι...
Τελικά, νομίζω η προβληματική αναπτύσσεται γύρω από το εξής δίπολο: η πρώτη άποψη βασίζεται στους αυστηρούς και αλύγιστους κανόνες, που κανείς δεν μπορεί να παραβιάσει, τουλάχιστον όχι χωρίς τεκμηρίωση, αν θέλει να συνεχίσει να διαβιεί σε ένα σπιτικό! Υπάρχει κοινή αφετηρία: οι κανόνες καθορίζουν τη διαδρομή και την πορεία!
Η άλλη άποψη, δεν ενδιαφέρεται τόσο για τους κανόνες, όσο για έναν σκοπό, για το αποτέλεσμα μιας αναζήτησης. Μέσα από ποιους κανόνες και από ποιο πλαίσιο αυτό θα επιτευχθεί, είναι κάτι αρκετά ανοικτό σε νέες ιδέες και νέες μεθοδολογίες. Το θέμα όμως είναι κοινό: ο σκοπός μετρά και όχι η διαδρομή!
Το δίπολο αυτό, μου θυμίζει τη σχέση δαπέδου σπιτού και οροφής του. Τι είναι αυτό που μετράει; Η βάση στην οποία κινούμαστε και δραστηριοποιούμαστε, δηλαδή το πλαίσιο ύπαρξής μας, ή αυτό που έχουμε ψηλά και προσδοκούμε να επεκτείνουμε; Είναι το δάπεδο που μας συγκρατεί και μας οριοθετεί
ή η οροφή που αν είναι πολύ κοντά μας πλακώνει και μας στενο-χωρεί, ενώ αν είναι αρκετά ψηλά μας κάνει να είμαστε άνετοι και ευρύχωροι, προσφέροντας άλλον αέρα στη ζωή μας;
Αυτού του είδους τα δίπολα όμως, όσο και αν φαίνονται εν πολλοίς ότι αφορούν αρκετά διαφορετικές προσεγγίσεις και αρκετά διαφορετικές νοοτροπίες, κατ' ουσίαν, έχουν ένα κοινό στοιχείο: το συντονισμό! Όλα γίνονται, για να κατορθώσουν οι κοινωνίες να άρουν τη διαφορετικότητα που τους χαρακτηρίζει και μαζί, συντονισμένα, να φτάσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα. Διαχρονικά λοιπόν, οι κοινωνίες έχουν μοιραστεί σε αυτούς τους δυο πόλους συμπεριφοράς, που από τη μια συντονίζονται από έξωθεν δυνάμεις και από κοινούς κώδικες σκέψεων και συμπεριφορών -σαν να λέμε βάζουν τον κοσμάκη να φορέσουν όλοι τα ίδια ρούχα-
και άλλοτε αφήνουν ελεύθερο το πλαίσιο λειτουργίας, καθώς αυτό που μετράει είναι ένας ανώτερος σκοπός, μια αξία ζωής και μια ηθική πολύ ψηλότερη από τα απλά, καθημερινά και τετριμμένα... Πρόκειται για λειτουργία έξω από κανόνες και πλαίσια, έξω από επιταγές και δεσμεύσεις.
Νομίζω οι δυο παρακάτω εικόνες συμπυκνώνουν τη διαχρονική αντιπαράθεση αυτών των δυο προσεγγίσεων κοινωνικού συντονισμού, που έχει διαποτίσει κάθε ανθρώπινη συμπεριφορά, είτε πρόκειται για την επιστήμη του, είτε για την πολιτική του, είτε για τις σχέσεις του...
Τελικά, για να γυρίσουμε στην επιστημονική αντιπαράθεση, μετά από αυτή τη σύντομη -μα αναγκαία- ιστορική αναδρομή, το περιοδικό NATURE σε μια προσπάθεια αυτοκριτικής, έχει καταθέσει με θετική διάθεση για το PLOS ONE την εξής άποψη:
"...the journal's aim is to 'challenge' academia's obsession with journal status and impact factors. Being an online-only publication allows PLOS ONE to publish more papers than a print journal. In an effort to facilitate publication of research on topics outside, or between, traditional science categories, it does not restrict itself to a specific scientific area."
και η απάντηση του PLOS ONE, εμπνευσμένη από και ανάλογη με ένα μήνυμα που είχε στείλει η Apple στην IBM το 1981 με το οποίο την καλωσόριζε στη νέα εποχή της τεχνολογικής επανάσταστης, ήταν η κάτωθι (προσέξτε τις υπογραμμισμένες έννοιες...):
Συμπερασματικά, νομίζω ότι πραγματικά πρόκειται για μια νέα εποχή, μια εποχή που η γνώση όσο προσπαθούμε να την στερεώσουμε και να την κατακτήσουμε, τόσο γίνεται πιο αβέβαιη και πιο μυστική... Αυτό, δεν είναι τωρινό ή πρωτόφαντο, μα κάτι που γίνεται διαχρονικά, σχεδόν έμφυτα θα έλεγα. Ο Χάιζενμπεργκ ορθά το βάφτισε ως "αρχή της αβεβαιότητας"! Έμφυτα, διότι ενώ από τη μια το μυαλό του ανθρώπου λειτουργεί μόνο μέσα σε πλαίσια και κουτάκια, μέσα σε κανονικότητες και δεδομένα, η ύπαρξή του από την άλλη, όπως και η ύπαρξη των πάντων γύρω μας, κινείται μέσα στην αβεβαιότητα και στην πιθανότητα. Άρα, ο άνθρωπος, υπάρχει και λειτουργεί για να χτίζει μια κανονιστική συμπεριφορά απέναντι σε κάθε τι που είναι ακανόνιστο γύρω του... Και στην προσπάθειά του αυτή, καλεί τους συνανθρώπους του, άλλοτε δια της επιβολής στους κανόνες και άλλοτε δια της πρόσκλησης στο όνειρο, να συμπορευτούν, να συντονιστούν και να βαδίσουν από κοινού. Το μέγεθος επίτευξης του κοινωνικού συντονισμού είναι ουσιαστικά δείκτης κοινωνικής συνοχής. Και αυτό είναι το πιο σοβαρό νομίζω, ζητούμενο διαχρονικά, όπως και αν διατυμπανίζεται από τις επιμέρους εγγυητικές δυνάμεις ενός τόπου!
