Το φακελάκι: πράξη ανήθικη και παράνομη;

Θέλα να επανέλθω σε ένα θέμα που πρόσφατα είχα αναφερθεί, αυτή τη φορά με περισσότερες λεπτομέρειες και περισσότερη ανθρωπολογική ματιά, μήπως και κατορθώσω έτσι να αποδώσω περισσότερο βάθος στην ανάλυσή μου.

Το «φακελάκι» όσο και αν θεωρούμε ότι ενδημεί στα στενά πλαίσια της Ιατρικής καθημερινότητας, κατά βάση είναι ένα τεράστιο ανθρωπολογικό ζήτημα, καθώς αντικατοπτρίζει ένα σύστημα διακίνησης και ανταλλαγής «αγαθών» στις ζωές (αλλά και για τις ζωές) των ανθρώπων, εκπεφρασμένο με τους όρους του κλασσικού «δώρου» που μας εισήγαγε ο Μάρσελ Μως. Έχει σημασία, να αποτυπωθούν τα χαρακτηριστικά της έννοιας «φακελάκι» διαχρονικά για να αντιληφθούμε ακριβώς την ιδιαίτερη θέση στην κοινωνική πρακτική που κατά καιρούς έχει λάβει, καθώς και τις μεταλλάξεις του από κοινωνία σε κοινωνία, αποδεικνύοντας ότι τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όρου επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες και προσεγγίσεις. 

Αρχίζοντας από τη σημερινή μας εποχή, το «φακελάκι» θεωρείται κάτι το επονείδιστο, μια πράξη ανήθικη και παράνομη, μια πράξη κατακριτέα. Παρ’ όλα αυτά είναι μια πράξη καθημερινή. Πώς συνταιριάζουν αυτές οι δυο -φαινομενικά αντιθετικές- τάσεις; Πώς κάτι τόσο στιγματισμένο, παραμένει κάτι τόσο συνηθισμένο; Πού στηρίζεται η επιβίωση αυτής της συμπεριφοράς και πώς εξηγείται η αντιφατικότητα μεταξύ του κοινωνικού πλαισίου που κατακρίνει μια τέτοια ανήθικη πράξη και του περιεχομένου εντός του πλαισίου που εγκρίνει μια τέτοια -λίγο έως πολύ- αναμενόμενη πράξη;

Ίσως, εδώ αξίζει να κάνουμε μια αναφορά στο παρελθόν, για να διαφωτίσουμε παλαιότερες κοινωνικές συνήθειες. Στα χρόνια των παππούδων μας, ο ρόλος του ιατρού ήταν κατά βάση ρόλος ιδιώτη-ιατρού, τον οποίο καλούσε κάποιος σπίτι και τον πλήρωνε με χρήματα ή σε «είδος». Δεν υπήρχαν οι μεγάλες νοσοκομειακές μονάδες, και οι λίγες που υπήρχαν δεν ήταν ευρύτατα ανεπτυγμένες, παρά μόνο εντοπίζονταν στα μεγάλα αστικά κέντρα. Ο ρόλος του ιατρού λοιπόν, ήταν βασικότατος για τη λειτουργία μιας μικρής κοινωνικής ομάδας, και για αυτό έχει παραμείνει στη συνείδηση πολλών γηραιότερων η τριάδα του Δημάρχου, του Παπά και του Ιατρού, ως η βασική συνιστώσα σταθερότητας και συνοχής της ομαδικής συμβίωσης. Οι άνθρωποι έδιναν αυτά που μπορούσαν και οι ιατροί δέχονταν αυτά που τους πρόσφεραν. Οι ασθενείς ήξεραν ότι έπρεπε να προσφέρουν «αγαθά» στον ιατρό για να τους προσφέρει και εκείνος με τη σειρά του, το αντιλαμβανόταν ότι προσέφερε το «υπέρτατο αγαθό», δηλαδή την υγεία. Ήταν μια κοινωνικά ισορροπημένη σχέση, ηθικά αποδεκτή και νομικά κατοχυρωμένη. Άρα, το «φακελάκι» τότε, είχε λάβει άλλη μορφή, πιο διαδεδομένη, πιο πρωτογενή, καθώς η σχέση ιατρού-ασθενούς ήταν πιο άμεση. «Φακελάκι» λοιπόν, ήταν το κρέας, τα αυγά, το τυρί, η ζάχαρη και άλλα πολλά που έδιναν οι ασθενείς του χωριού σε έναν από τους άρχοντες του χωριού. Αυτό, μας θυμίζει πολλά από τους σαμάνους της Ανατολής.

Αργότερα όμως, καθώς οι αλλαγές στην πορεία της Ιστορίας, επέβαλαν την έννοια του κοινωνικού κράτους, οι υπηρεσίες υγείας διευρύνθηκαν, συστηματοποιήθηκαν, και τελικά κοινωνικοποιήθηκαν. Κατασκευάστηκαν πολλά νοσοκομεία, περιφερικά ιατρεία και πλέον ο ιατρός έγινε μέρος αυτού του συστήματος. Πιο συγκεκριμένα έγινε ο βασικός του εκπρόσωπος. Ένας εκπρόσωπος δηλαδή της κρατικής παρέμβασης στην υγεία των πολιτών. Τον ιατρό συνεπώς, τον έστελνε το κράτος μέσα από τις νέες δομές παροχής υγείας, και αφού τον έστελνε, είχε και την πλήρη ευθύνη της πληρωμής του. Αυτό είχε ένα σημαντικό αποτέλεσμα: η άμεση και πρωτογενής σχέση ασθενούς-ιατρού που υπήρχε μέχρι πριν, διευρύνθηκε, καθώς ένας νέος παράγοντας εισήλθε ανάμεσά τους, δημιουργώντας μια νέα σχέση, αυτή του ασθενούς-κράτους-ιατρού. Τώρα πια, ο ιατρός δεν ήταν ο ιατρός του χωριού που για να τον καλέσει ο ασθενής έπρεπε να του δώσει το «φακελάκι» του ως τη νόμιμη ανταμοιβή του. Τώρα πια, ο ιατρός εκπορευόταν -και για αυτό ανταμειβόταν- από ένα σύστημα υπεύθυνο για την κοινωνική υγεία. Ο ασθενής στο πρόσωπο του ιατρού έβλεπε το πρόσωπο του συστήματος δημόσιας υγείας και όχι τον άνθρωπο-ιατρό. Πάνω σε αυτή τη βάση λοιπόν, το «φακελάκι» άλλαξε μορφή και πέρασε στην παρανομία και την ανηθικότητα. Ο ιατρός, είχε το μισθό του από το κράτος, την ανταμοιβή του, άρα κάθε τι επιπλέον προσφερόμενο από τους ασθενείς, δεν είχε βάση για να δικαιολογηθεί και έτσι γινόταν αυτομάτως κάτι το «μιαρό», το μη αποδεκτό. Άλλαξε το πλαίσιο της σχέσης ανθρώπου-ιατρού, οπότε άλλαξε και η αναφορά στις μεταξύ τους συναλλαγές. Ο κανόνας, το πλαίσιο δηλαδή ανάπτυξης των σχέσεων των εμπλεκόμενων πλευρών ήταν διαφορετικό, οπότε και το σύστημα ανταλλαγής «αγαθών» και «υπηρεσιών» άλλαξε αναπόφευκτα. 

Κάπως έτσι φτάνουμε στο σήμερα, όπου εγκιβωτίζονται αναμεμειγμένες αυτές οι δυο τάσεις και συμπεριφορές η μια προερχόμενη από πολύ παλιά, η άλλη νεώτερη (και σίγουρα νεωτερικότερη), δημιουργώντας μάλιστα πολλαπλές αποχρώσεις στην ερμηνεία τους. Δεν έφτανε όμως η ήδη συνειδησιακή σύγχυση των ανθρώπων για την ηθική ερμηνεία της έννοιας «φακελάκι», ήρθε να προστεθεί και επιπλέον σύγχυση που άπτεται της νομικής ερμηνείας. Με έναν πολύ πρόσφατο νόμο του κράτους τον 4139/2013 (ΦΕΚ Α΄74) στο άρθρο 68 (περί «Παθητικής Δωροδοκίας» των δημοσίων υπαλλήλων) και συγκεκριμένα στην παρ. 3 δηλώνεται ότι: «Δεν συνιστά δωροδοκία η απλή υλική παροχή προς έκφραση ευγνωμοσύνης», και επαναφέρει το πρόβλημα στην αρχική του εκτίμηση, στην εποχή δηλαδή των... σαμάνων. Εκεί που η κοινωνία προσπαθούσε να απεγκλωβιστεί από τη μιαρή, ανήθικη και παράνομη έννοια «φακελάκι», μια τέτοια νομική μεταστροφή, επαναφέρει τις παλαιότερες συμπεριφορές στο προσκήνιο και δίνει το έναυσμα να επέλθει και ηθική μεταστροφή της κοινωνικής αυτής συμπεριφοράς. Αλλά αλήθεια, γιατί μια τέτοια αλλαγή τόσο της νομικής όσο και της ηθικής διάστασης της έννοιας «φακελάκι», μας προβληματίζει; Δεν είναι κάτι που υπήρχε έτσι και αλλιώς και στο παρελθόν; 

Και σε αυτό το σημείο, εισέρχεται η τρίτη διάσταση της χρονικής μας προσέγγισης του φαινομένου «φακελάκι», δηλαδή το πώς θα είναι στο μέλλον, δεδομένων αυτών των νέων συνθηκών αλλαγής. Το προβληματικό στην όλη ανάλυση είναι ότι γίνεται προσπάθεια να συνταιριάξουν το περιεχόμενο μιας άλλης συμπεριφοράς με το πλαίσιο μιας νεότερης εποχής. Το νέο στοιχείο σύγχυσης μάλιστα, είναι ότι μια συμπεριφορά που κατά το παρελθόν αποδεχόταν το «φακελάκι», και είχε το δικό της συγκεκριμένο κοινωνικό πλαίσιο λειτουργίας, (καθώς υπήρχαν άλλες κοινωνικές σχέσεις, άλλη ανάπτυξη δεσμών, άλλες ισορροπίες και συμβάσεις), προσπαθεί να χωρέσει στη σημερινή καπιταλιστική λογική, που είναι παγκοσμιοποιημένη και άρα απρόσωπη. Μήπως αυτό οδηγήσει σε μια απρόσκοπτη παραβίαση (με τις ευλογίες μάλιστα του επίσημου και νόμιμου προστάτη της κοινωνικής υγείας, δηλαδή του κράτους) της αυταξίας της υγείας εις βάρος του ανθρώπου-ασθενούς; 

Τα ερωτήματα είναι πολλά και οι αποχρώσεις των ερμηνειών αρκετές, τόσες ίσως, όσες και οι οπτικές γωνίες από τις οποίες προσεγγίζει κανείς το πολύπλευρο αυτό ζήτημα. Για παράδειγμα, κάποιος που έχει ως βασικό στοιχείο κοινωνικής κατασκευασμένης συμπεριφοράς την έμπρακτη και υλική ανταπόδοση ευγνωμοσύνης, θα συνεχίζει να δίνει «φακελάκι». Κάποιος που δεν μπορεί να ξεπεράσει το φόβο του απέναντι στον πιθανό θάνατο θα συνεχίζει να δίνει «φακελάκι». Κάποιος που δεν μπορεί να βρει το σθένος να αντιμετωπίσει έναν ιατρό ή ένα σύστημα που στέκονται απειλητικά απέναντί του και του δηλώνουν έμμεσα ότι ο ασθενής κινδυνεύει αν δεν προσφέρει μια ενίσχυση, θα συνεχίζει να δίνει «φακελάκι». Αλλά και από την ανάποδη πλευρά, κάποιος ιατρός που συνεχίζει να βλέπει εχθρικά αυτό το σύστημα που οφείλει εξ ορκωμοσίας να υπηρετεί, θα συνεχίζει να ζητά «φακελάκι». Κάποιος ιατρός που θα συνεχίζει να βλέπει κερδοσκοπικά και καπιταλιστικά αυτό το σύστημα που υπηρετεί, θα συνεχίζει να ζητά «φακελάκι». Υπάρχει όμως και τρίτη πλευρά: κάποιο σύστημα υγείας που συνεχίζει να αδιαφορεί για την ποιότητα εργασίας των εργαζόμενών του, κάποιο σύστημα υγείας που συνεχίζει να κακοπληρώνει και να αδιαφορεί για την -εκπαιδευτική έστω- εξέλιξη των ιατρών του, κάποιο σύστημα υγείας που επιθυμεί να οραματίζεται τη δημόσια υγεία ως επιχειρηματική αναπτυξιακή εταιρεία και που συνεχίζει να σπέρνει λογικές μη ελέγχου και μη αξιολόγησης των εργαζομένων του, τότε αυτό το σύστημα θα συνεχίζει να δημιουργεί εκείνες τις συνθήκες για να ανθίζει το «φακελάκι».

Όπως και να έχει το θέμα, όμως, πρέπει να ξεκαθαριστεί από τη σημερινή κοινωνία, ποια θέλει να είναι η κατεύθυνση αυτής της αρχέγονης σχέσης ανάμεσα στον ιατρό και τον ασθενή, ποιο σύστημα θέλει να εγκαθιδρύσει ως προστατευτικό μηχανισμό μιας τέτοιας υγιούς σχέσης και πόσο θέλει να παρεμβαίνει στη συνεχή και διαδραστική αξιολόγησή της. Το ποια σχέση ιατρού-ασθενούς θέλουμε, θα διαγράψει και το δρόμο του μέλλοντος. Μέχρι τότε, η γενικότερη και επαναλαμβανόμενη σύγχυση, (μάλιστα και με νομικά ερείσματα μερικές φορές), θα παραμένει ένα ακόμα παράδειγμα αναντιστοιχίας μεταξύ κοινωνικών συμπεριφορών-πρακτικών και πλαισίου αναφοράς.