Ουμανισμός vs Ναρκισσισμού
"...Από την Αναγέννηση και ύστερα οι δυο μεγάλες αντίπαλες δυνάμεις, του ομαδικού ναρκισσισμού και του ουμανισμού, αναπτύχθηκαν καθεμία με τον δικό της τρόπο. Δυστυχώς, η ανάπτυξη του ομαδικού ναρκισσισμού έχει ξεπεράσει κατά πολύ εκείνη του ουμανισμού. Ενώ την εποχή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης φαινόταν πιθανόν ότι η Ευρώπη ήταν έτοιμη για την ανάδυση του πολιτικού και θρησκευτικού ουμανισμού, αυτή η υπόσχεση δεν κατάφερε να πραγματωθεί. Αναδύθηκαν νέες μορφές ομαδικού ναρκισσισμού, που κυριάρχησαν τους επόμενους αιώνες. Αυτός ο ομαδικός ναρκισσισμός πήρε ποικίλες μορφές: θρησκευτικός, εθνικός, φυλετικός, πολιτικός. Προτεστάντες κατά καθολικών, Γάλλοι κατά Γερμανών, λευκοί κατά μαύρων, Άριοι κατά μη Αρίων, κομμουνιστές κατά καπιταλιστών. Όσο διαφορετικό και αν είναι το περιεχόμενο σε κάθε περίπτωση, ψυχολογικά έχουμε να κάνουμε με το ίδιο ναρκισσιστικό φαινόμενο και τις συνέπειες του φανατισμού και της καταστροφικότητας που αυτό συνεπάγεται.
Ενώ ο ομαδικός ναρκισσισμός αναπτυσσόταν, το ίδιο συνέβαινε και με το ισοδύναμό του – τον ουμανισμό. Τον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα -από τον Σπινόζα, τον Λάιμπνιτς, τον Ρουσό, τον Χέρντερ, τον Καντ, τον Γκαίτε και τον Μαρξ- αναπτύχθηκε η σκέψη ότι η ανθρωπότητα είναι ένα, ότι κάθε άτομο φέρει μέσα του ολόκληρη την ανθρωπότητα, ότι δεν πρέπει να υπάρχουν προνομιούχες ομάδες που να υποστηρίζουν ότι τα προνόμιά τους βασίζονται στην εγγενή ανωτερότητά τους. Ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε βαρύ πλήγμα στον ουμανισμό και προκάλεσε ένα ολόκληρο εντεινόμενο όργιο ομαδικού ναρκισσισμού: στην εθνική υστερία σε όλες τις εμπόλεμες χώρες του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, στον ρατσισμό του Χίτλερ, στην ειδωλοποίηση του κόμματος του Στάλιν, στον θρησκευτικό φανατισμό μουσουλμάνων και ινδουιστών, του δυτικού αντικομμουνιστικού φανατισμού. Αυτές οι ποικίλες εκδηλώσεις του ομαδικού ναρκισσισμού έχουν φέρει τον κόσμο στο χείλος της αβύσσου μιας ολοκληρωτικής καταστροφής.
Ως αντίδραση σε αυτή την αυξανόμενη απειλή απέναντι στην ανθρωπότητα, παρατηρείται σήμερα μια αναγέννηση του ουμανισμού σε όλες τις χώρες κι μεταξύ των εκπροσώπων διαφορετικών ιδεολογιών. Υπάρχουν ριζοσπάστες ουμανιστές μεταξύ των καθολικών και των προτεσταντών θεολόγων, μεταξύ σοσιαλιστών και μη σοσιαλιστών φιλοσόφων. Κατά πόσο ο κίνδυνος της ολοκληρωτικής καταστροφής, οι ιδέες των νέο-ουμανιστών και οι δεσμοί που δημιούργησαν μεταξύ όλων των ανθρώπων τα νέα μέσα επικοινωνίας, θα είναι αρκετά για να ανακόψουν τα αποτελέσματα του ομαδικού ναρκισσισμού, είναι ένα ερώτημα που μπορεί να καθορίσει τη μοίρα της ανθρωπότητας.
Η όλο και αυξανόμενη ένταση του ομαδικού ναρκισσισμού –που απλώς μεταστρέφεται από θρησκευτικός σε εθνικός, φυλετικός και κομματικός- είναι πράγματι ένα απροσδόκητο φαινόμενο. Πρώτα απ’ όλα, λόγω της ανάπτυξης των ουμανιστικών δυνάμεων από την εποχή της Αναγέννησης και ύστερα στην οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα. Επιπλέον, λόγω της εξέλιξης της επιστημονικής σκέψης που υποσκάπτει τον ναρκισσισμό. Η επιστημονική μέθοδος απαιτεί αντικειμενικότητα και ρεαλισμό, απαιτεί να βλέπει κανείς τον κόσμο ως έχει και όχι διαστρεβλωμένο από τις επιθυμίες και τους φόβους του. Απαιτεί να είμαστε ταπεινοί απέναντι στα δεδομένα της πραγματικότητας και να αποκηρύξουμε κάθε ελπίδα παντοδυναμίας και παντογνωσίας. Η ανάγκη κριτικής σκέψης, πειραματισμού, απόδειξης, επιστημονικής αμφιβολίας – όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά της επιστημονικής προσπάθειας και είναι ακριβώς οι μέθοδοι στοχασμού που τείνουν να αντισταθμίζουν τον ναρκισσιστικό προσανατολισμό. Αναμφίβολα, η μέθοδος της επιστημονικής σκέψης έχει επηρεάσει την ανάπτυξη του σύγχρονου νέο-ουμανισμού και δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο εξαίρετοι φυσικοί επιστήμονες της εποχής μας είναι ουμανιστές. Ωστόσο, αν και η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων στη Δύση έχουν «διδαχτεί» την επιστημονική μέθοδο στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο, η μέθοδος της επιστημονικής, κριτικής σκέψης δεν τους άγγιξε ποτέ πραγματικά. Επίσης, οι περισσότεροι επαγγελματίες στον τομέα των φυσικών επιστημών έχουν παραμείνει τεχνικοί και δεν έχουν αποκτήσει επιστημονική νοοτροπία. Για την πλειοψηφία, η επιστημονική μέθοδος που διδάχτηκαν είχε ακόμη πιο περιορισμένη σημασία. Αν και μπορούμε να πούμε ότι η ανώτατη μόρφωση έχει την τάση να απαλύνει σε κάποιο βαθμό και να τροποποιεί τον ατομικό και τον ομαδικό ναρκισσισμό, δεν έχει αποτρέψει τους περισσότερους μορφωμένους ανθρώπους από το να προσχωρήσουν σε εθνικά, φυλετικά και πολιτικά κινήματα που αποτελούν έκφραση του σύγχρονου ομαδικού ναρκισσισμού.
Φαίνεται, αντιθέτως, ότι η επιστήμη έχει δημιουργήσει ένα νέο αντικείμενο ναρκισσισμού – την τεχνική. Η ναρκισσιστική έπαρση του ανθρώπου ως δημιουργού ενός μέχρι πρότινος αδιανόητου κόσμου πραγμάτων -ως εφευρέτη του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης, της ατομικής ενέργειας, των διαστημικών ταξιδιών- και επίσης, ως δυνητικού καταστροφέα όλου του πλανήτη, του πρόσφερε ένα νέο αντικείμενο ναρκισσιστικής αυτομεγάλυνσης. Μελετώντας το συνολικό αυτό πρόβλημα της ανάπτυξης του ναρκισσισμού στη σύγχρονη ιστορία, θυμάται κανείς τη δήλωση του Φρόυντ ότι ο Κοπέρνικος, ο Δαρβίνος και ο ίδιος, πλήγωσαν βαθιά τον ναρκισσισμό του ανθρώπου, υπονομεύοντας την πίστη του στον μοναδικό ρόλο του στο σύμπαν και στη συνείδησή του ως μιας στοιχειώδους πραγματικότητας ανεπίδεκτης περαιτέρω ανάλυσης. Αλλά ενώ ο ναρκισσισμός του ανθρώπου πληγώθηκε κατά αυτόν τον τρόπο, δεν έχει μειωθεί όσο φαίνεται. Αντέδρασε μεταθέτοντας τον ναρκισσισμό του σε άλλα αντικείμενα: έθνος, φυλή, πολιτική πίστη, τεχνική..."
(απόσπασμα από σελ. 100-103, του βιβλίου "Η Καρδιά του Ανθρώπου, η δύναμη της για το καλό και το κακό", του Erich Fromm, μτφρ. Χρήστου Μπουραξή, εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ, 2017, ένα βιβλίο όμως που για πρώτη φορά εκδόθηκε το 1964...)
Αν κάτι πρέπει να ειπωθεί ως διαπίστωση του ψυχογραφήματος της Ιστορίας, της Κοινωνίας και του Ανθρώπου, σίγουρα θα ήταν το παραπάνω απόσπασμα που στα αυτιά μου ακόμα εκκωφαντικά αντηχεί την μεγάλη Αλήθεια: αυτήν, της διαχρονικής σύγκρουσης των δυο μεγάλων κατευθυντήριων δυνάμεων, του Ουμανισμού και του Ναρκισσισμού.
Το παραπάνω απόσπασμα τα είπε όλα. Όλες μου τις σκέψεις, όλες μου τις αναζητήσεις, όλες μου τις ανησυχίες.
"Due Tramonti"
(Δυο Ηλιοβασιλέματα)
Ludovico Einaudi
Ετικέτες
Ιστορία,
Erich Fromm,
Ludovico Einaudi
Ούτε Θεό φοβάσαι...
Ήταν Δευτέρα 13 Αυγούστου του 1849, κάτι τέτοιες μέρες, όταν ο Δαρβίνος βίωνε μια ακόμα εξαντλητική κρίση πανικού στο σώμα του, ενώ βρισκόταν στο σπίτι του, κάπου στην Βικτωριανή Αγγλία της εποχής του. Ιδρώτας, αίσθημα επικείμενου θανάτου, τρόμος, αβεβαιότητα, φόβος...
Δεν θα μάθει κανείς, αν όλες αυτές οι κρίσεις πανικού ξεκίνησαν από τη διαπίστωση του, ότι στο φαινόμενο της ζωής δεν υπάρχει χώρος για τον Φιλάνθρωπο και Φιλεύσπλαγχνο Θεό, όπως έγινε αντιληπτό και αποτυπώθηκε μέσα από τη θεωρία του περί Εξέλιξης και Φυσικής Επιλογής. Αυτό που θα γίνει αντιληπτό όμως, από την εποχή του και ύστερα, είναι η διαπίστωση ότι δεν εξουσιάζει τη Ζωή κάποιος Θεός, αλλά ο πιο δυνατός. Αυτή η καθαίρεση του Θεού ήταν που ώθησε τον Άνθρωπο, να αναλάβει δράση και να γίνει ο νέος Θεός επί Γης, ο νέος Δημιουργός, ο νέος Εξουσιαστής. Για κακή τύχη του Ανθρώπου, άρχισε να εξουσιάζει τις υπόλοιπες μορφές ζωής - φυσικά δεν ξέφυγαν και οι συνάνθρωποί του, οι οποίοι θεωρήθηκαν και εκείνοι "ζώα" ικανά προς εκμετάλλευση.
Δεν άργησε να εξαπλωθεί το αίτημα αλλαγής της εξουσίας και σε άλλες μορφές της κοινωνικής ζωής, έτσι ο Διαφωτισμός ως ιδέα, ως συμπεριφορά και ως νέος τρόπος ζωής, ρίζωσε για τα καλά στις επερχόμενες κοινωνίες, με βασικό κορμό ανάπτυξης, τις νέες επιστήμες που αναδύονταν: Βιολογία, Γεωλογία, Αστρονομία, Ιατρική.
Σήμερα, όμως είμαστε δυο βήματα παραπέρα. Το πρώτο βήμα ήταν οι άνθρωποι, (πιστοί στην τροχιά που χάραξε ο παππούς Δαρβίνος, που θέλει τον ανταγωνισμό μέχρι θανάτου να κινεί τα νήματα της ύπαρξης), να ανταγωνίζονται όχι μόνο ποιος θα επιβιώσει ανάμεσα στα υπόλοιπα είδη -αυτό έχει ήδη επιτελεστεί- αλλά ανάμεσα κυρίως στο ίδιο είδος, το ανθρώπινο. Και το δεύτερο, (το ακόμα πιο εντυπωσιακό) βήμα, είναι ότι οι άνθρωποι, άρχισαν να πλήττουν με αυτό το παιχνίδι εξουσίας απέναντι στους συνανθρώπους τους και πλέον εκφράζουν μια συμπεριφορά επιπολαιότητας, υπερβολικής ικανότητας και άνεσης στην "αντίληψη και διαχείριση" του κόσμου ετούτου... Οι σημερινοί άνθρωποι, μέσω της επιστήμης, του Διαφωτισμού, της Φυσικής Επιλογής, είναι οι καλύτεροι πάνω στη Γη, που κατέχουν τα πάντα και το ξέρουν. Αλλά το έχουν βαρεθεί. Έχουν χάσει το νόημά τους. Τα κατέκτησαν όλα, δεν υπάρχει κανένα κίνητρο για κάτι παραπέρα. Μπορεί να ενθουσιάζονται πρόσκαιρα με κάτι καινούργιο που βρίσκει η τεχνολογία και η επιστήμη, είτε αυτό λέγεται το νέο iphone, είτε το 3D-printing είτε ο,τιδήμοτε άλλο, αλλά μετά την ευρεία χρήση του αυτό το "κάτι νέο" ξεφουσκώνει και παλιώνει. Είναι ακριβώς, όπως ενθουσιάζονται τα μωρά με ένα νέο παιχνίδι, το κάνουν κόσκινο, το αποδιοργανώνουν και μετά το παραπετούν και το βαριούνται, χωρίς πλέον να έχει κανένα νόημα η ύπαρξή του.
Αυτό έχει καταφέρει ο σημερινός άνθρωπος: να αποδομήσει το φαινόμενο της Ζωής, της Ύπαρξης και του Δημιουργού. Αρχής γενομένης από τον παππού Δαρβίνο, ο οποίος κατάλαβε πρώτος το εύρημά του και αντίκρυσε πρώτος το πραγματικό κενό. Αυτό που φυσικά δεν μπορούσε να καταλάβει όμως τότε, ήταν η κατεύθυνση προς την οποία θα οδηγούσε όλο αυτό το επίτευγμά του: στην ανοησία, δηλαδή σε μια ζωή χωρίς νόημα, α-νόητη. Διότι, η αποδόμηση της Βιολογίας, οδήγησε σε αποδόμηση της Ανατομίας, και αυτή σε αποδόμηση της Φυσιολογίας, και τελικά σε αποδιοργάνωση της Σκέψης και του Πνεύματος, σε επιπολαιότητα στις αποφάσεις, σε άρση των φραγμών, των ορίων. Δεν υπάρχει κάτι που ο σημερινός άνθρωπος δεν μπορεί να κάνει. Όλα είναι εφικτά καθώς δεν έχει ανταγωνισμό στον πλανήτη. Έτσι, όμως, δεν υπάρχει και ζωή στον πλανήτη, αφού ο ανταγωνισμός είναι το βασικό κίνητρο της Εξέλιξης της Ζωής όπως βρήκε ο μέγας Δαρβίνος... Η φοβερή διαπίστωσή του Δαρβίνου λοιπόν, ήταν συνάμα η αλήθεια της ύπαρξης του ανθρώπου μα και το τέλος της. Η ανάσταση της αντίληψης, μα και ο τάφος της νοηματοδότησής της. Η άνοδος της γνώσης μα και η καταβαράθρωση της ψυχής. Μια νέα αρχή, που οδηγεί όμως σε ένα βέβαιο τέλος.
Συνοψίζοντας την αλυσίδα της εξέλιξης:
Εν αρχή ήταν ο Θεός.
Μετά ήρθε ο Άνθρωπος και τον καθαίρεσε, παίρνοντας αυτός τη θέση του.
Για να έρθει κατόπιν ένας άλλος Άνθρωπος και να καθαιρέσει με τη σειρά του τον πρώτο Άνθρωπο.
Και μετά ένας τρίτος, που έδιωξε τον δεύτερο, κοκ.
Για να φτάσουμε στον σημερινό, τελευταίο Άνθρωπο, ο οποίος βαριέται με όλο αυτό το παιχνίδι του ανέβα-κατέβα, όλα του φαίνονται το ίδιο και πλέον κατεβαίνει μόνος του από το θρόνο του και πέφτει, πέφτει, πέφτει...
Το σίγουρο είναι ένα: ότι ο παππούς Δαρβίνος ησύχασε από τις βασανιστικές κρίσεις πανικού που τον ταρακουνούσαν σύγκορμα.
Καληνύχτα παππού Δαρβίνε! Καλή ανάπαυση. Δεν ξέρουμε την εξέλιξη της πτώσης. Αυτό θα το γράψουν οι Εξελικτικοί Ανθρωπολόγοι του μέλλοντος!
Όσα άστρα είναι στον ουρανό, μαργαριταρένια μου,
και λάμπουν ένα ένα, και λάμπουν ένα ένα,
τόσες φορές τα μάτια μου, μαργαριταρένια μου,
δακρύσανε για σένα, δακρύσανε για σένα.
Άιντε, καλέ μάνα, αγάπα με κι εμένα,
κούνει, καλέ μάνα, το παιδί για μένα...
Αναστενάζω, δε μ’ ακούς, μαργαριταρένια μου,
κλαίω, δε με λυπάσαι, κλαίω δε με λυπάσαι.
Άιντε, καλέ μάνα, αγάπα με κι εμένα,
κούνει, καλέ μάνα, το παιδί για μένα...
Δεν είσαι μάνας γέννημα, μαργαριταρένια μου,
ούτε Θεό φοβάσαι, ούτε Θεό φοβάσαι.
Άιντε, καλέ μάνα, αγάπα με κι εμένα,
κούνει, καλέ μάνα, το παιδί για μένα...
Άιντε, καλέ μάνα, αγάπα με κι εμένα,
κούνει, καλέ μάνα, το παιδί για μένα...
Γιατρέ μου, τι φταίει...;
Γιατρέ μου τι φταίει; Είναι πολύ συχνό τα φαινόμενο, ασθενείς με τελικού σταδίου καρκίνο ή άλλη βαριά νόσο, να προσέρχονται στα επείγοντα εφημερεύοντος νοσοκομείου με οξύ πρόβλημα (πχ δύσπνοια σε ασθενή με καρκίνο πνεύμονα) και αφού σταθεροποιηθεί, να σε ρωτά ο ίδιος ή η γυναίκα του: γιατρέ μου τι φταίει και φτάσαμε ως εδώ…;
Και καλείσαι τώρα εσύ να απαντήσεις άμα σου βαστάει…
Αρχικά, ας κατανοήσουμε την βιβλιογραφικά τεκμηριωμένη άποψη ότι ένας καρκίνος για να εμφανιστεί πρέπει να υπάρξουν πολλά στάδια δυσλειτουργίας – είναι η θεωρία των πολλαπλών χτυπημάτων. Κοινώς, για να φτάσει ένα κύτταρο να γίνει καρκινικό, πρέπει πολλοί έλεγχοι του κυττάρου να έχουν αποτύχει και μάλιστα πολλές φορές. Άρα, ο καρκίνος δεν γεννιέται ξαφνικά εν μια νυκτί, αλλά είναι το αθροιστικό αποτέλεσμα πολλαπλών προβλημάτων που αδυνατεί ένα κύτταρο ή ένας οργανισμός να βρει τη λύση τους.
Ας παρακολουθήσουμε κάποια τέτοια στάδια:
1. Φυσικά είναι τα γονίδιά μας.
2. Φυσικά είναι όλα αυτά που τρώμε όλα τα χρόνια της ζωής μας, ήδη μάλιστα από το γάλα της μάνας μας (άρα, αφορά και όλα αυτά που έτρωγε η μάνα μας κατά την εγκυμοσύνη και τη γαλουχία μας).
3. Φυσικά είναι το φυσικό και κοινωνικό περιβάλλον που ζούμε, η ακτινοβολία που υπάρχει γύρω μας, η ρύπανση, ο αέρας που αναπνέουμε σε κάθε εισπνοή, τα μικρόβια και οι ιοί με τα οποία καθημερινά ερχόμαστε σε επαφή, οι άνθρωποι με τους οποίους συναναστρεφόμαστε και ο βαθμός που εκείνοι μας στρεσάρουν και μας φθείρουν – σωματικά και ψυχικά.
4. Φυσικά είναι η απουσία πρόληψης και αγωγής υγείας.
5. Φυσικά είναι η μαγκιά ή η άγνοια του ιδίου του ασθενούς να καπνίζει και η πρόσκαιρη απόλαυσή του να σαβουριάζει ό,τι ανθυγιεινό βρίσκει ώστε να χτίσει κοιλούμπα, μην γνωρίζοντας όμως ότι πέφτει βαθιά μέσα σε λούμπα...
6. Φυσικά είναι η αδιαφορία των ιατρών και η ανικανότητα του συστήματος υγείας όταν αρχίσουν τα πρώτα συμπτώματα εκδήλωσης της νόσου, να αντιληφθούν εγκαίρως το πρόβλημα και να μας παραπέμψουν σωστά.
7. Φυσικά είναι η πρόσβαση στα υπάρχοντα φάρμακα και τις πιθανές θεραπευτικές λύσεις (αλλιώς θα αντιμετωπιστεί ένας καρκινοπαθής στη Λωζάνη και αλλιώς στην Κοζάνη που είναι δίπλα στα φουγάρα της ΔΕΗ, ας μην γελιόμαστε τώρα, και ας μας προτρέπει διαφορετικά η γνωστή ρύση, τι Λωζάνη τι Κοζάνη!)
8. και φυσικά είναι και η δική μας η αντιληπτική ικανότητα και προσωπικότητα που πρέπει να διαχειριστεί όλα αυτά τα προηγούμενα και να πάρει αποφάσεις. Κάποιοι είναι πολύ φιλοσοφημένοι και στέκονται όρθια απέναντι στο θηρίο. Άλλοι, δεν έχουν καταλάβει τίποτα και φτάνουν στα επείγοντα για να σε ρωτήσουν 4 τα ξημερώματα: «γιατρέ μου τι φταίει;»
Η ανάρτηση όμως, δεν έχει σκοπό να μιλήσει για τους καρκινοπαθείς και για τα προβλήματα υγείας. Η ανάρτηση αυτή, αφορά έναν άλλον καρκίνο που μαστίζει την κοινωνία μας, μια οξεία εκδήλωση του οποίου φάνηκε το προηγούμενο διάστημα με τις φονικές πυρκαγιές. Επειδή είναι ακριβώς ο ίδιος μηχανισμός, των πολλαπλών και συνεχών χτυπημάτων, που διαχρονικά μαστίζει ετούτη τη χώρα, για αυτό επέλεξα αυτό το ιατρικό ανάλογο, για να γίνει πολύ πιο κατανοητό το μείζον πρόβλημα. Υπάρχει μάλιστα κα ολόκληρη σχολή Γάλλων κοινωνικών ανθρωπολόγων που ακριβώς θεωρούν την κοινωνία ως σώμα και τις επιμέρους κοινωνικές ομάδες ως τα επιμέρους όργανα του σώματος που αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοδιαπλέκονται.
Τι να πεις λοιπόν, για αυτήν την ελληνική κοινωνία που είναι ένας καρκίνος τελικού σταδίου και μοιάζει αθεράπευτος;
Να μιλήσεις για τα αυθαίρετα σπίτια; Να μιλήσεις για τα αυθαίρετα χτισίματα ή γκρεμίσματα; Να μιλήσεις για τα αυθαίρετα λόγια οποιουδήποτε τηλεοπτικού μάγκα; Να μιλήσεις για τους αυθαίρετους μισθούς; Να μιλήσεις για τις αυθαίρετες συμπεριφορές; Να μιλήσεις για τους αυθαίρετους ελέγχους;
Πώς να απαντήσεις το πώς φτάσαμε ως εδώ, όταν η ερώτηση είναι τόσο βλακώδης για αυτούς που γνωρίζουν, που σε ξεπερνά και σε αφοπλίζει… Τι να πεις στη γυναίκα ενός καρκινοπαθή που έρχεται ξημερώματα στα επείγοντα όταν ο άντρας της πεθαίνει ή έχει ήδη πεθάνει; Τι να της εξηγήσεις; Ποιος φταίει…; Η απάντηση είναι χαοτική… από πού να το πιάσεις και πού να καταλήξεις; Ο άντρας της όμως πεθαίνει. Ναι. Και θα πεθάνει και άλλος μετά, όπως πέθανε και μιας άλλης ο άντρας, πριν. Και ουκ έσται τέλος, διότι απλά, δεν έχει μέχρι σήμερα αντιμετωπιστεί αυτό το νόσημα στα πολλαπλά επίπεδα που πρέπει.
Είμαστε μια κοινωνία σε βαριά σήψη με καρκίνο τελικού σταδίου. Φτάνουμε στο χείλος του γκρεμού για να αναρωτηθούμε τότε αλαφιασμένοι και έκπληκτοι: γιατρέ μου, τι φταίει…;