Τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη;



Τι είναι λοιπόν αυτό που το λέμε επιστήμη;

Αυτό το ερώτημα προσπάθησε να προσεγγίσει ο A.F.Chalmers (στο ομώνυμο βιβλίο του από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 6η έκδοση, Ηράκλειο 2003), με αρκετή, πιστεύω, επιτυχία.

Κάνοντας αναφορά σε
ορθολογιστές και εμπειριστές, σε διαψευσιοκράτες και επαγωγιστές, σε θεωρία και παρατήρηση και κυρίως σε απολυτότητα και σχετικισμό, σκιαγραφεί την δική του έννοια της επιστήμης.

Διαπραγματεύεται, τι δημιουργείται πρώτο, η παρατήρηση που θα γεννήσει τη θεωρία, ή η θεωρητική οπτική του κόσμου που θα αναζητήσει και θα αξιολογήσει την παρατήρηση; Στην πρώτη περίπτωση ίσως τοποθετούσαμε το μήλο που έπεσε από το δέντρο και γέννησε στο μυαλό του Νεύτωνα τη θεωρία της βαρύτητας,


και στην δεύτερη περίπτωση τον Ερατοσθένη που αξιολόγησε όπως κανείς προγενέστερός του μια ήδη καταγεγραμμένη πληροφορία στα αρχεία της Αλεξάνδρειας, για να υπολογίσει την περίμετρο της Γης…



Η αλήθεια κρύβεται κάπου στη μέση, ή πιο σωστά, συντίθεται και από τις δυο αυτές απόψεις. Δεν μπορείς να πεις με σιγουριά τι γεννάει τι, αλλά μπορείς να πεις ότι συνυπάρχουν και οι δυο καταστάσεις. Συμμετέχουν και δυο, δίνοντας ώθηση και προσθέτοντας τα δικά τους τουβλάκια στο οικοδόμημα της γνώσης. Δεν πρόκειται για διελκυστίνδα αντιθετικών δυνάμεων, αλλά για δυο δυνάμεις που έχουν συνιστώσες στον ίδιο άξονα εφαρμογής της επιστήμης. Άρα, χεράκι χεράκι παρατήρηση και θεωρία, προχωρούν, αναπροσαρμόζονται, συνυπάρχουν.

Διαπραγματεύεται επίσης ένα άλλο μεγάλο θέμα: τον
ορθολογισμό και την απολυτότητα που φαίνεται να έχουμε φορτώσει -και σήμερα και παλιότερα- στην έννοια επιστήμη. Με αρκετά παραδείγματα ο συγγραφέας του βιβλίου, περιγράφει το ουτοπικό αυτής της άποψης. Ουτοπικό, γιατί ο ορθολογισμός και η απολυτότητα είναι έννοιες κοινωνικά κατασκευασμένες και διαφέρουν από κοινωνία σε κοινωνία.

«
Το αν ο παρατηρητής βλέπει το σχήμα αυτό σαν μια σκάλα που κοιτάζεται από πάνω ή σαν μια σκάλα που κοιτάζεται από κάτω, φαίνεται να εξαρτάται από κάτι διαφορετικό από το είδωλο που σχηματίζεται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα του. Υποπτεύομαι ότι κανείς από τους αναγνώστες του παρόντος βιβλίου, δεν αμφισβήτησε τον ισχυρισμό μου ότι το σχήμα 3,


είτε με τον έναν είτε με τον άλλον τρόπο θα ειδωθεί ως μια σκάλα. Ωστόσο, αν κρίνουμε από τα αποτελέσματα πειραμάτων που έγιναν με μέλη ορισμένων αφρικανικών φυλών των οποίων ο πολιτισμός δεν περιλαμβάνει την τεχνική της απεικόνισης τρισδιάστατων αντικειμένων μέσω δισδιάστατων προοπτικών σχεδίων, μπορούμε να υποθέσουμε ότι τα μέλη αυτών των φυλών δεν θα έβλεπαν το σχήμα 3 σαν μια σκάλα αλλά σαν μια δισδιάστατη διάταξη γραμμών. Θεωρώ ως δεδομένο ότι η φύση των ειδώλων που σχηματίζονται στους αμφιβληστροειδείς χιτώνες των παρατηρητών δεν εξαρτάται από τον πολιτισμό τους. Για άλλη μια φορά (όμως), οι εμπειρίες που προσλαμβάνουν οι παρατηρητές όταν βλέπουν, φαίνεται να μην καθορίζονται αποκλειστικά από τα είδωλα των αμφιβληστροειδών χιτώνων τους.» (σελ.36-37)

«
Η επιστημονική γνώση, όπως και η γλώσσα, συνιστά εγγενώς κοινή ιδιοκτησία μιας ομάδας, αλλιώς δεν είναι απολύτως τίποτα. Για να την καταλάβουμε πρέπει να γνωρίσουμε τα ειδικά χαρακτηριστικά της ομάδας που τη δημιούργησε και τη χρησιμοποιεί.» (σελ. 169)

«
...περίφημη η παρατήρησή του (του Μαρξ), κατά την οποία “δεν είναι η συνείδηση των ανθρώπων αυτή που καθορίζει το είναι τους, αλλά αντίθετα είναι το κοινωνικό τους είναι που καθορίζει τη συνείδησή τους”.» (σελ. 190-191)

«
Κάθε άτομο γεννιέται μέσα σε μια προϋπάρχουσα κοινωνία και, με αυτήν την έννοια, δεν την επιλέγει ελεύθερα. Η ελευθερία που κάθε άτομο απολαμβάνει εξαρτάται από τη θέση που κατέχει στην κοινωνική δομή. Υπό αυτό το πρίσμα, για να κατανοήσουμε την ελευθερία του ατόμου, πρέπει προηγουμένως να αναλύσουμε την κοινωνική δομή. […] ο Φεγιεράμπεν, σε μια υποσημείωση σχετικά με την ελευθερία έρευνας παρατηρεί: ο επιστήμονας περιορίζεται ακόμη από τις ιδιότητες των οργάνων του, τα διαθέσιμα χρηματικά ποσά, την ευφυΐα των βοηθών του, τη στάση των συναδέλφων του και των άμεσων συνεργατών του – περιορίζεται από αναρίθμητες φυσικές, φυσιολογικές, κοινωνιολογικές και ιστορικές δεσμεύσεις.»

Ποια η αξία τότε των επιστημονικών θεωριών, τότε θα με ρωτήσετε και εύλογα. Η επιστήμη, όπως αυτή παρουσιάζεται ανά τους αιώνες, είναι μια οργανωμένη προσπάθεια προσέγγισης της αλήθειας. Μια προσπάθεια που στηρίζεται σε κάποιους κανόνες που και αυτοί οι ίδιοι όμως, ανά τους αιώνες και ανά τις κοινωνίες, αλλάζουν. Συνεπώς, δεν υπάρχει ξεκάθαρος και σαφής, απόλυτος και αδιαπραγμάτευτος, ορισμός της επιστήμης, άρα ούτε των επιτευγμάτων αυτής. Μιλάμε για προσέγγιση και όχι για κατάκτηση της αλήθειας. Μιλάμε με πιθανολογικούς όρους, για το κατά πόσον μπορούμε να ερμηνεύσουμε και να προβλέψουμε τη φύση και τον κόσμο γύρω μας. Μιλάμε λοιπόν με πιθανότητες, που απορρέουν από τα εργαλεία που κατά καιρούς διαθέτουμε. Αυτά τα θεωρητικά εργαλεία όμως αλλάζουν, αντικαθίστανται από άλλα πιο εύχρηστα, πιο περιγραφικά, με μεγαλύτερη ικανότητα πρόβλεψης γεγονότων, απογυμνώνοντας τα προηγούμενα εργαλεία και κάνοντάς τα να μοιάζουν ψεύτικα εργαλεία ή εργαλεία playmobil στα χέρια και στα μυαλά των προγενέστερων ανθρώπων.


Αυτός ο φόβος όμως πάντα θα υπάρχει, και θα διακατέχει κάθε νέα θεωρία που πλασάρεται ως η «ισχύουσα», όσο ακριβής ή αδιάψευστη και αν παρουσιάζεται. Τρανό παράδειγμα η αλλαγή του τρόπου που οι φυσικοί επιστήμονες βλέπουν τον κόσμο μετά τον Αϊνστάιν. Μέχρι πριν είχαν την κλασσική μηχανική σαν εργαλείο. Τίποτα όμως δεν εξασφαλίζει ότι η θεωρία του Αϊνστάιν ήρθε για να μείνει για πάντα.

«
Ένα από τα παραδείγματα ασυμμετρίας […] είναι η σχέση ανάμεσα στην κλασσική μηχανική και στη θεωρία της σχετικότητας. Σύμφωνα με την πρώτη -θεωρημένη από μια ρεαλιστική σκοπιά, δηλαδή ως απόπειρα περιγραφής του πώς είναι ο κόσμος στην πραγματικότητα, τόσο ο παρατηρήσιμος όσο και ο μη παρατηρήσιμος- τα φυσικά αντικείμενα έχουν σχήμα, μάζα και όγκο. Αυτές οι ιδιότητες ενυπάρχουν στα αντικείμενα και μπορούν να αλλάξουν μόνο ως αποτέλεσμα φυσικής επέμβασης. Στα πλαίσια της θεωρίας της σχετικότητας, θεωρημένης επίσης από μια ρεαλιστική σκοπιά, ιδιότητες όπως σχήμα, μάζα και όγκος παύουν να υφίστανται και καθίστανται σχέσεις μεταξύ των αντικειμένων και ενός πλαισίου αναφοράς, σχέσεις που μπορούν να αλλάξουν χωρίς καμία φυσική επέμβαση, με απλή αντικατάσταση ενός πλαισίου αναφοράς με ένα άλλο. Κατά συνέπεια, κάθε παρατηρησιακή απόφανση που αναφέρεται σε φυσικά αντικείμενα στα πλαίσια της κλασσικής μηχανικής θα έχει διαφορετικό νόημα από μια ανάλογη παρατηρησιακή απόφανση της θεωρίας της σχετικότητας.» (σελ. 216)


Τι διαφοροποιεί λοιπόν την επιστήμη από την μη επιστήμη; Σε τι διαφέρει η αστρονομία από την αστρολογία; Τι ισχύ έχει η θρησκεία και τα βουντού σε σχέση με την επιστημονική γνώση; Κατά την ταπεινή μου άποψη,
ένα μόνο είναι το βασικό διαφοροποιό στοιχείο (ούτε η μεθοδολογία ούτε η πειραματική επαλήθευση φτάνουν για να διαφοροποιήσουν): είναι η αμφισβήτηση, που θέτει σε όλους τους τομείς και πάντοτε, ένας επιστήμονας, σε αντίθεση με την τυφλή αποδοχή και την μη αμφισβήτηση που θέτει κάποιος που πιστεύει στην αστρολογία, τη θρησκεία, ή τα βουντού. Αυτή η αμφισβήτηση είναι που γεννά τη νέα γνώση. Αυτή η αμφισβήτηση είναι που δίνει το έναυσμα και το ερέθισμα στο ανθρώπινο μυαλό να συνεχίζει να ψάχνει, και να μην μένει αχρησιμοποίητο. Αυτή η αμφισβήτηση, είναι που πάντα αφήνει ένα παραθυράκι, για να προκύψει κάτι νέο. Αυτή η αμφισβήτηση είναι που γεννά την κίνηση, και ως γνωστόν ζωή δεν νοείται χωρίς τη διαρκή κίνηση σε όλα τα επίπεδα. Όταν όλα τα μη επιστημονικά πεδία καταλήγουν σε ένα συμπέρασμα, η επιστήμη έχει αντίθετη φορά: ξεφεύγει και αναζητά νέους ορίζοντες. Όταν τα υπόλοιπα κλείνουν, η επιστήμη αναζητά το άνοιγμα. Η επιστήμη διαβάζει και ξαναδιαβάζει τα δεδομένα κάθε εποχής. Ψάχνεται και ψάχνει. Φορά τα ρούχα της αλλιώς και αναμετριέται με τον ίδιο της τον εαυτό. Δεν προδικάζει τίποτα και θέτει τα πάντα υπό έλεγχο.

«
Δεν έχουμε το δικαίωμα να υποστηρίξουμε ή να απορρίψουμε ένα στοιχείο γνώσης επειδή συμφωνεί ή δεν συμφωνεί με κάποιο εκ των προτέρων δεδομένο κριτήριο επιστημονικότητας. Τα πράγματα είναι πολύ πιο πολύπλοκα. Εάν θέλουμε, παραδείγματος χάριν, να πάρουμε μια σαφή και αμερόληπτη θέση για τον μαρξισμό (ή για κάποια εκδοχή του), είμαστε υποχρεωμένοι να εξετάσουμε τους στόχους του, την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα των μεθόδων του, καθώς και τις δυνάμεις ή τους παράγοντες που καθόρισαν την ανάπτυξή του. Θα είμαστε τότε σε θέση να αξιολογήσουμε τον μαρξισμό (ή την εν λόγω εκδοχή του) στη βάση της αξιολόγησης της στοχοθεσίας του, του βαθμού στον οποίο οι μέθοδοί του εναρμονίζονται μ’ αυτήν τη στοχοθεσία και των συμφερόντων που εξυπηρετεί. […] Εάν θέλουμε να μετασχηματίσουμε μια κατάσταση κατά ελεγχόμενο τρόπο, ανεξάρτητα αν πρόκειται για το στάδιο ανάπτυξης κάποιου κλάδου γνώσεων ή για κάποια πτυχή της κοινωνίας, ο καλύτερος τρόπος να φέρουμε σε πέρας το σχετικό εγχείρημα είναι να αποκτήσουμε λαβή επί της κατάστασης και ικανότητα χειρισμού των διαθέσιμων μέσων για την αλλαγή της. Όλα αυτά με τη σειρά τους προϋποθέτουν συνεργατική δράση.» (σελ.268)


Η δική μου απάντηση -αν σας ενδιαφέρει- στο ερώτημα τι είναι επιστήμη, είναι απλή: πρόκειται για ένα
πρίσμα. Ένα πρίσμα, (το ωραιότερο ίσως), μέσα από το οποίο όμως βλέπουμε όχι τη φύση και τον κόσμο που μας περιβάλλει, αλλά τον ίδιο τον άνθρωπο! Η επιστήμη δηλαδή, είναι μια ακόμα κοινωνικά εκπεφρασμένη -και γι’ αυτό το λόγο διαμορφωμένη ανάλογα- ατομική και εγγενής ιδιότητα του ανθρώπου, μέσα από την οποία μαθαίνουμε περισσότερα για τον ίδιο τον άνθρωπο-δημιουργό αυτής της επιστημονικής θεωρίας, παρά για τον κόσμο που περιβάλλει τον άνθρωπο-δημιουργό. Πιο απλά: η επιστήμη με τον τρόπο που δομείται και ορίζεται κάθε φορά ανά τους αιώνες, είναι κάτι που μας πληροφορεί κυρίως για τον άνθρωπο και δευτερευόντως για την υπόλοιπη πλάση. Είναι κάτι που μας λέει περισσότερα για τον εκκινητή, παρά για την πορεία του ή το συμπέρασμά του.

Άρα ο ορισμός της επιστήμης και η -με αυτόν τον τρόπο- απάντηση στο αρχικό μας ερώτημα, έχει να κάνει με το νόημα που κατά καιρούς ο ίδιος ο άνθρωπος και η κοινωνία του προσδίδουν σε αυτή τη λέξη. Νόημα που προσδίδεται... Λίγο σχετικιστική άποψη; Ίσως… Αυτό, όμως δεν συμβαίνει και με όλα τα θέματα που άπτονται του νοητικού συστήματος του ανθρώπου; Υπάρχει, υπήρξε ή πιστεύετε ότι θα υπάρξει ποτέ κάτι στέρεο και απολύτως ξεκαθαρισμένο;

«
Η εμπειρική βάση της αντικειμενικής επιστήμης δεν έχει, λοιπόν, τίποτα το “απόλυτο”. Η επιστήμη δεν θεμελιώνεται σε ακλόνητους βράχους. Το τολμηρό οικοδόμημα των θεωριών της φαίνεται να ορθώνεται πάνω σε έναν βάλτο. Μοιάζει κτίριο στηριγμένο σε κολώνες. Οι κολώνες βυθίζονται στο βάλτο, χωρίς όμως να φτάνουν σε κάποια φυσική ή “δεδομένη” βάση. Και αν κάποια στιγμή σταματάμε να βυθίζουμε πιο βαθιά τις κολώνες, δεν είναι επειδή έχουμε φτάσει σε στέρεο έδαφος. Σταματάμε όταν είμαστε ικανοποιημένοι ότι οι κολώνες μας είναι αρκετά σταθερές για να σηκώσουν το οικοδόμημα, τουλάχιστον προς το παρόν.» (σελ. 98)

Επιστήμη δεν είναι το συμπέρασμα της γνώσης, αλλά ο τρόπος που αυτή κυνηγήθηκε από τον ανθρώπινο νου. Επιστήμη δεν είναι το ορθόν ή όχι της γνώσης που αποκτήθηκε, αλλά το έντιμον ή μη της προσέγγισής της. Το θέμα λοιπόν ανάγεται στο τι ορίζει η κάθε κοινωνία ως τιμή… Τώρα όμως πιάνουμε άλλο μεγάλο θέμα. Κάποια επόμενη φορά ίσως!

«
Ό,τι απομένει είναι αισθητικές κρίσεις, κρίσεις γούστου, μεταφυσικές προκαταλήψεις, θρησκευτικές επιθυμίες. Με λίγα λόγια, ό,τι απομένει είναι οι υποκειμενικές μας επιθυμίες.» (σελ.218)


"Πάντες άνθρωποι του ειδέναι ορέγονται φύσει"
(όλοι οι άνθρωποι απο τη φύση τους επιθυμούν τη γνώση)

Αριστοτέλης


"
Αυτό που αλλάζει είναι ο τρόπος προσέγγισής της"

Astromonos



"Τι είναι αυτό που το λένε αγάπη"
Στίχοι: Γιάννης Φερμάνογλου
Μουσική: Τάκης Μωράκης
Ερμηνεία: Ρένα Βλαχοπούλου