Πού να χωρέσει η εμπιστοσύνη;

"Διαφορετικές κοινωνίες διαθέτουν σε διαφορετική ποσότητα «κοινωνικό κεφάλαιο» ή «εμπιστοσύνη»: με άλλα λόγια, βλέπουμε κατά πόσο τα άτομα ακολουθούν τους κανόνες χωρίς οποιονδήποτε εξαναγκασμό. Η εμπιστοσύνη μετρά την πίστη που μπορεί να δώσουμε σε εντελώς άγνωστα άτομα. Αν καθένας από μας εμπιστεύεται τον άλλο, ακόμα και κάποιον εντελώς άγνωστο, τότε δεν εκδηλώνεται το πρόβλημα της απάτης. Οι οικονομολόγοι της Παγκόσμιας Τράπεζας Steve Knakc και Phil Keefer ερεύνησαν τις επιδράσεις της εμπιστοσύνης […] και διαπίστωσαν ότι οι κοινωνίες χαμηλού εισοδήματος διαθέτουν λιγότερη εμπιστοσύνη από εκείνες υψηλού εισοδήματος και ότι οι κοινωνίες με λιγότερη εμπιστοσύνη έχουν λιγότερο ταχεία οικονομική ανάπτυξη. […] Στην πλούσια Δανία, όπου η εμπιστοσύνη είναι τόσο υψηλή ώστε οι μητέρες αφήνουν τα παιδιά τους χωρίς επιτήρηση στο δρόμο όταν κάνουν τα ψώνια τους, το 58% λέει ότι μπορεί να εμπιστευτεί τους άλλους. Στις φτωχές Φιλιππίνες μόνο το 5% δείχνει εμπιστοσύνη. 

Σημειώστε ότι αυτό που έχει σημασία εδώ είναι αν εμπιστεύεται κανείς αγνώστους. Σχεδόν κάθε κοινωνία έχει σχέσεις συνεργασίας μεταξύ συγγενών. Αυτό που είναι σημαντικό είναι η ακτίνα εμπιστοσύνης. Εμπιστεύεστε τα μέλη της οικογένειας; Ή μήπως ο κύκλος διευρύνεται περιλαμβάνοντας την ευρύτερη οικογένεια, τη φυλή, το χωριό ή την εθνική ομάδα, φτάνοντας τελικά μέχρι τους αγνώστους; 

Η εμπιστοσύνη συσχετίζεται με την αβίαστη καλή συμπεριφορά απέναντι σε αγνώστους. Το περιοδικό Reader’s Digest πραγματοποίησε μια έρευνα σε αμερικανικές και ευρωπαϊκές πόλεις, όπου πορτοφόλια με χρήματα αφέθηκαν να πέσουν τυχαία στο δρόμο. Στη συνέχεια μετρήθηκε πόσα πορτοφόλια επιστράφηκαν με ακέραιο το περιεχόμενό τους. […] Η Δανία είχε καλά αποτελέσματα στην έρευνα επιστροφής πορτοφολιών (επιστράφηκαν σχεδόν όλα), όπως και στην εμπιστοσύνη σε αγνώστους.[…] 

Όσο μεγαλύτερη είναι η ακτίνα εμπιστοσύνης, τόσο λιγότερο ανησυχεί κανείς για απάτες στις […] συναλλαγές."

(απόσπασμα χωρίς άδεια αναδημοσίευσης από το "Βοήθεια Χωρίς Αποτέλεσμα" του Ουίλιαμ Έστερλι, εκδ. Αρχιπέλαγος, 2007)

Υπάρχει αυτή η λέξη λοιπόν, η εμπιστοσύνη, που δια-δραμα-τίζει τέτοιο ρόλο σε μια κοινωνία, ώστε αν απουσιάζει, τότε προκαλείται πραγματικό δράμα… Νομίζω μια τέτοια κοινωνία είναι και η δική μας σήμερα. Είτε πρόκειται για την ελληνική, είτε την ευρωπαϊκή, είτε εν τέλει την ευρύτερα Δυτική. Γιατί θα μου πείτε στη Γάζα που γίνεται μακελειό, και που είναι Ανατολική κοινωνία, υπάρχει εμπιστοσύνη; Άρα, επαναδιατυπώνω: η εμπιστοσύνη είναι ευρύτερα εννοούμενη έννοια που χωρά σε μια ευρύτερα ευνομούμενη οικογένεια, είτε αυτή αφορά πυρηνική οικογένεια, είτε φυλή, είτε έθνος, είτε κράτος…

Πώς χτίζεται όμως και πώς διατηρείται η εμπιστοσύνη; είναι τα αμέσως επόμενα ερωτήματα. Οι απαντήσεις γνωστές και προφανείς: μέσα από την παιδεία και τους εν γένει θεσμούς… Και εδώ αρχίζουν τα δύσκολα: πώς θα δημιουργηθεί εμπιστοσύνη ανάμεσα σε κάποιους θεσμούς που προϋπάρχουν των εμπλεκομένων (με σκοπό να γίνουν «συμβαλλομένων») πλευρών; Πώς δηλαδή, εγώ να εμπιστευτώ ένα θεσμό που υπάρχει πριν από μένα, όταν αυτός ο θεσμός έχει επηρεαστεί από κάποιους άλλους παράγοντες πριν και έξω από εμένα; Και αντίστροφα, πώς αυτός ο θεσμός να εμπιστευτεί εμένα τον νέο, που έχω νέες ιδέες (μερικές φορές ανατρεπτικές και ριζοσπαστικές), ώστε να μου δώσει χώρο και χρόνο να δράσω, όταν αυτός ο θεσμός λειτουργεί ως κατεστημένο και εκ προοιμίου λαμβάνει υπ’ όψιν του παλαιότερα δεδομένα; Πώς οι δυο πλευρές θα ομοφωνήσουν; Κάπου πρέπει να χωρέσει λοιπόν η εμπιστοσύνη.

Μα η εμπιστοσύνη, είναι κάτι στέρεο και αμετάβλητο από γενιές σε γενιές; Είναι κάτι που υπάρχει στους εξουσιαστές ή τους εξουσιαζόμενους; Αλήθεια, πόσο συνέχεται -ή οφείλει να συνέχεται- με την εξουσία εν γένει;

Ας πάρουμε το ελληνικό παράδειγμα για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι: πώς οι νέες γενιές να εμπιστευτούμε τις αλλαγές που μας υπόσχονται οι κυβερνώντες, όταν η ευκαιρία που ζητούν αυτοί που μας κυβερνούν μπορεί να αποβεί μοιραία και να μας γδάρουν για άλλη μια φορά; Πόσο εμπιστοσύνη να δείξεις, ειδικά μετά από (είμαστε) δυο, (είμαστε) τρεις, (είμαστε) χίλιες δεκατρείς φορές (που λέει και το άσμα) που σε εξαπατούν; Αντιστρόφως, ένα κράτος ή μια υπηρεσία ενός υπουργείου, πώς να εμπιστευτεί τους πολίτες της ότι πραγματικά επιθυμούν την αλλαγή, όταν σε ένα νομοσχέδιο, σε μια κίνηση ή πρότασή της, οι πολίτες που έχουν συνηθίσει να βολεύονται και να μην δουλεύουν, αντιδρούν; Πώς να εμπιστευτείς ότι αυτός που έχει συνηθίσει να κάθεται μια ζωή σε μια καρέκλα του ευρύτερου δημοσίου τομέα, τώρα θα κουνήσει και τα δυο του τα κωλομέρια (γιατί το ένα δεν φτάνει, όσο τροφαντό και να είναι από τα τόσα χρόνια καθισιό) για να φανεί έστω και ελάχιστα δημιουργικός; Για να μπλέξω ακόμα περισσότερο τα πράγματα, καθώς και τη σκέψη μου, θα ρωτήσω: ποιος θα αξιολογήσει ποιον σε αυτό το αστυ-νομικού χαρακτήρα παιχνίδι, όταν εξουσιαστής και εξουσιαζόμενος κυνηγιούνται σε ένα πλαίσιο αστεί(ου)-νομικού περιεχομένου, καθώς πολλοί από τους νόμους που διέπουν την καθημερινή μας λειτουργία μέσα στην κοινωνία είναι αστείοι και φαιδροί…; Ποιος θα κρίνει ποιον αν τηρεί συνθήκες εμπιστοσύνης και αν άγεται και φέρεται από αγαθές προθέσεις και βλέψεις, όταν η έννοια εμπιστοσύνη έχει ξηλωθεί και ποδοπατηθεί;

Πάλι θέμα ορισμού των εννοιών λοιπόν, ή πάλι θέμα αφανισμού των πάλαι ποτέ αξιών…;

Μήπως γίνομαι προγονόπληκτος; Όταν λέω αξίες, εννοώ αυτές τις πανανθρώπινες, τις άσβηστες, τις συμπαντικές (και για αυτόν ακριβώς το λόγο, σημαντικές), τις αξίες που είτε τις φορέσεις από τη μια, είτε από την άλλη, πάλι το αποτέλεσμα θα είναι μαγευτικό… Βλέπε, για παράδειγμα, τις αξίες του λόγου και της τέχνης… Αν τις κολλήσεις απ’ τη μια, βγαίνει λογο-τεχνία, αν τις κολλήσεις ανάποδα, βγαίνει τεχνο-λογία (α, ρε Νίκο Δήμου, τι είπες πάλι…;), οπότε το συν-πέρασμα είναι ότι και οι δυο αυτές έννοιες, χεράκι-χεράκι, περνούν μαζί το χρόνο (τους) και δεν φοβούνται αν θα διαβαστούν από την καλή ή την ανάποδη. Και ξέρετε γιατί; Γιατί έχει εμπιστοσύνη η μια στην άλλη… Η τέχνη για να μπορέσει να εκφραστεί, εμπιστεύεται τον λόγο (τη λογική, μα και τη γλώσσα) και ο λόγος για να μπορέσει να εισακουστεί, εμπιστεύεται την τέχνη… Σήμερα, που φιμώνεται ο λόγος και η κάθε ανοησία βαφτίζεται ως τέχνη, πώς να χωρέσει ανάμεσά τους η εμπιστοσύνη;

Και ας πάρουμε ένα ακόμα παράδειγμα, αυτό στη Μέση Ανατολή, που αναρωτιέμαι πραγματικά αν προσπαθούν να βρουν Μέση Λύση, ή Μέση για διά-Λυση (για διαμελισμό) με καμιά χειροβομβίδα ή καμιά χαντζάρα… Πώς να χωρέσει η εμπιστοσύνη ανάμεσα στους σφαγιασθέντες, όταν και οι δυο πλευρές θρηνούν από αμέτρητα θύματα, αθώα ή ένοχα; Και πώς μπορεί να χαρακτηριστεί εξάλλου ένας άνθρωπος ως ένοχος, όταν σκοτώνει από αγανάκτηση για το θάνατο ενός δικού του ανθρώπου, από όποια πλευρά των αντιμαχόμενων στρατοπέδων και αν ανήκει; Βλέπεται ότι εδώ υπεισέρχεται η έννοια δικαιοσύνη, η έννοια ηθική, η έννοια θρησκεία και η έννοια Ιστορία, για να δώσουν εξηγήσεις σε τέτοιου είδους ερωτήματα… Άρα, η εμπιστοσύνη φωλιάζει, μα και μπολιάζει, όλους αυτούς τους θεσμούς της κοινωνίας, που καθημερινά μας καθορίζουν άλλοτε ξεκάθαρα και άλλοτε υπόρρητα…

Όταν κάθε άνθρωπος έχει το δικό του δρόμο και ο δρόμος -ως γνωστόν- έχει τη δική του ιστορία, φτάνουμε στο συμπέρασμα ότι κάθε άνθρωπος έχει τη δική του ιστορία. Αυτό είναι γνωστό. Το πρόβλημα όμως, είναι όταν καλούνται οι άνθρωποι να βαδίσουν κοινούς δρόμους (με ό,τι συνεπάγεται αυτό ως προς θεσμικά ή νομικά πλαίσια-καλούπια) ή όταν καλούνται να εξυμνήσουν κοινή Ιστορία… Πόσω μάλλον δε, όταν συνειδητά ή άθελά τους, καθορίζουν με τις πράξεις τους τη σύγχρονη κοινωνική ιστορία… που θα αποτελέσει το εφαλτήριο της αντίληψης του κόσμου για τις γενιές του αύριο… είτε με θετικό πρόσημο είτε με αρνητικό.


Το πράγμα μου μοιάζει με αδιέξοδο… Πού να χωρέσει η εμπιστοσύνη σε τέτοιο κουβάρι ιδιαιτεροτήτων; Πώς να επιβιώσει η εμπιστοσύνη, η κοινώς εννοούμενη εμπιστοσύνη, ανάμεσα σε τόση απαξίωση που βιώνουμε σήμερα; Γιατί, κάποιες χώρες, όπως πχ η Δανία ή άλλες σκανδιναβικές χώρες, έχουν κατορθώσει να μειώσουν σημαντικά τις βίαιες συμπεριφορές και να εμπνεύσουν την εμπιστοσύνη; Είναι άραγε αυτές οι χώρες επιτυχημένες και οι πολίτες τους ευτυχισμένοι; Έχουν πετύχει πραγματικά την πρόοδο;

Τα ερωτήματα αυτά, στριφογυρίζουν στο μυαλό μου μέρες τώρα, όταν βλέπω την αχαριστία γύρω μου να ξεχειλίζει… Έτσι, ξεχειλίζω και εγώ από θυμό που δεν φαίνεται ένας τρόπος (δρόμος, αν προτιμάται) για κάθαρση και ένας χώρος για να χωρέσει κάπου το όνειρο… δηλαδή, η εμπιστοσύνη!

"Που να χωρέσει τ' όνειρο"
Στίχοι: Μιχάλης Παπανικολάου
Μουσική: Χρήστος Λεοντής
Ερμηνεία: Δημήτρης Μητροπάνος
Πρώτη εκτέλεση: Βαγγέλης Περπινιάδης & Ρία Νόρμα ( Ντουέτο )