Το Αυτό του Εγώ που γίνεται Υπερ-Εγώ...

Το τελευταίο διάστημα, οι σκέψεις μπερδεύονται περισσότερο στο κουβάρι του μυαλού,
αδυνατώντας να αντιληφθούν τα μυστικά και τις πραγματικότητες του ανθρώπινου πολιτισμού...

Η νύχτα γίνεται μέρα και όσο και αν στριφογυρίζεις στο μαξιλάρι, δεν περνά,
και η μέρα γίνεται νύχτα, που σε βάθος ένας ωκαενός δεν την ξεπερνά...

Η αβεβαιότητα ξιλώνει κάθε στέρεο λαμπίρισμα,
και αφήνει βέβαια στίγματα από ένα ψεύτικο ψιθύρισμα...

Μην είναι θρόισμα απαλό; Μήπως είναι οπτασία;
Μην είναι ρόδισμα αυγής; Προς τι η ανησυχία...;


Σύντροφος αυτή τη περίοδο ο κύριος Φρόυντ. Ας τον ακούσουμε αποσπασματικά, κάνοντας την αυτοψυχανάλυσή μας:

"Ο καθένας από μας καταλήγει να εγκαταλείπει τις προσδοκίες, που θέτει στους συνανθρώπους του στα νεανικά του χρόνια, σαν αυταπάτες, και μαθαίνει εμπειρικά πόσο δύσκολη και οδυνηρη μπορεί να του γίνεται η ζωή από την κακοβουλία τους. Θα ήταν άδικο να επιρρίψουμε στον πολιτισμό ότι επιδιώκει να αποκλείσει από την ανθρώπινη δραστηριότητα την έριδα και το συναγωνισμό".

Δεν μπορεί να υπάρξει δηλαδή πολιτισμός και κοινωνία χωρίς έριδα κύριε Φρόυντ;

"Η επιτυχία δεν είναι ποτέ σίγουρη, εξαρτάται από τη σύμπτωση πολλών παραγόντων, ίσως από κανέναν περισσότερο όσο από την ικανότητα της ψυχικής ιδιοσυγκρασίας να προσαρμόζει τη λειτουργία της στο περιβάλλον και να το εκμετελλεύεται για την αποκόμιση ηδονής. Όποιος έχει μια ιδιαίτερα μη ευνοϊκή ιδιοσυγκρασία ορμών και δεν έχει εκτελέσει κανονικά την απαραίτητη για την κατοπινή απόδοση, αναδιαμόρφωση και ανακατάταξη των συστατικών της ενέργειάς του, θα του είναι δύσκολο να αποκομίσει ευτυχία από το περιβάλλον, ιδιαίτερα όταν θα αντιμετωπίζει δυσκολότερα προβλήματα".

Άρα, όλα είναι θέμα τύχης και ψυχικής ιδιοσυγκρασίας; Και η ιδιοσυγκρασία που θα σου τύχει κύριε Φρόυντ, τι ψυχή έχει και γιατί πρέπει να τυραννιέται;

"Εκτός από την ορμή που αποσοπεί στη διατήρηση του ανθρώπου και στη σύνδεσή του σε διαρκώς μεγαλύτερες ενότητες, πρέπει να υπάρχει και μια αντίθετη που τείνει να διαλύτει αυτές τις ενότητες και να τις επαναφέρει στην πρωταρχική τους ανοργανική κατάσταση. Δηλαδή, εκτός από τον έρωτα υπάρχει και ο θάνατος. Από τη μεταξύ τους δράση και αντίδραση θα μπορούσαν να εξηγηθούν τα φαινόμενα της ζωης".

Κοινώς, ο έρωτας και ο θάνατος και οι δυο με κυνηγούνε, το Χάρο τον ενίκησα, τον έρωντα φοβούμαι... σωστά κύριε Φρόυντ;

"Η τάση για καταστροφή είναι μια πρωτογενής, αυτόνομη ορμή του ανθρώπου, και επαναλαμβάνω ότι αποτελεί το ισχυρότερο εμπόδιο του πολιτισμού". [...] "Τι μας οφελεί ο περιορισμός της θνησιμότητας των παιδιών, όταν ακριβώς αυτός μας επιβάλλει ακραίο περιορισμό των γεννήσεων, ώστε συνολικά να μην ανατρέφουμε σήμερα περισσότερα παιδιά από ότι στις εποχές πριν την ανάπτυξη της υγιεινής";

Άρα, πότε ήταν καλύτερα κύριε Φρόυντ, παλαιότερα που τα πέντε παιδιά μιας αγροτικής οικογένειας έπρεπε να μοιραστούν ένα μόνο καρβέλι ψωμί με αποτέλεσμα να επιβιώνουν τελικά τα δυο, ή σήμερα που τα δυο παιδιά μιας μέσης οικογένειας τρώνε μεταλλαγμένο ψωμί και μαθαίνουν για τα χωράφια και τη γής και για όλα αυτά που γεννάει, μόνο μέσα από την google ;

"Η επιθετικότητα στρέφεται προς τα μέσα, εσωτερικεύεται, και στην πραγματικότητα ξαναστέλνεται εκεί από όπου προήλθε, δηλαδή απευθύνεται ενάντια στο Εγώ του ατόμου. Εκεί παραλαμβάνεται από ένα μέρος του Εγώ, που αντιπαρατίθεται στο υπόλοιπο σαν Υπερ-Εγώ, και ασκεί τώρα σα 'συνείδηση' απέναντι στο Εγώ την ίδια επιθετική ορμή, που το Εγώ θα την ικανοποιούσε ευχαρίστως πάνω σε άλλα, ξένα άτομα. Την ένταση ανάμεσα στο αυστηρό Υπερ-Εγώ και στο υποταγμένο σε αυτό Εγώ την ονομάζουμε ένοχη συνείδηση. Εκφράζεται σαν ανάγκη για τιμωρία. Ο πολιτισμός δαμάζει δηλαδή την επικίνδυνη επιθετική τάση του ατόμου με το να το εξασθενίζει, να το αφοπλίζει και με μια αρχή που τοποθετεί στο εσωτερικό του, σα φρουρά σε κατεχόμενη πόλη, να το επιτηρεί". [...] "Μεγάλη μεταβολή επέρχεται από τη στιγμή που η εξουσία εσωτερικεύεται με τη δημιουργία ενός Υπερ-Εγώ. Τότε τα φαινόμενα της συνείδησης ανεβαίνουν σε μια νέα βαθμίδα και στην πραγματικότητα μόνο από αυτή τη στιγμή θα έπρεπε να μιλάμε για συνείδηση και αίσθημα ενοχής".

Σα βγω απ' αυτή τη φυλακή, λοιπόν, που μόνος μου έχω χτίσει κύριε Φρόυντ, κανείς δεν θα με περιμένει;

"Στην αρχή είναι βέβαια η συνείδηση (πιο σωστά ο φόβος που γίνεται μετά συνείδηση) αιτία της παραίτησης από τις ορμές, αλλά αργότερα η σχέση αντιστρέφεται. Κάθε παραίτηση από τις ορμές, γίνεται τώρα δυναμική πηγή της συνείδησης, κάθε νέα παραίτηση αυξάνει την αυστηρότητά της και την αδιαλλαξία της, και αν θα μπορούσαμε να τη φέρουμε καλύτερα σε συμφωνία με τη γνωστή μας ιστορία της δημιουργίας της συνείδησης, θα τείναμε να πιστέψουμε την παράδοξη φράση: η συνείδηση είναι συνέπεια της παραίτησης από τις ορμές, ή τη φράση: η επιβαλλόμενη σ' εμάς απέξω παραίτηση από τις ορμές δημιουργεί τη συνείδηση που απαιτεί μετά παραπέρα παραίτηση από τις ορμές'.

Τελικά, τι μας καθοδηγεί κύριε Φρόυντ, ο ορμητικός φόβος ή ο φόβος των ορμών, πριν από κάθε μας βήμα;

"Η εντολή 'αγάπα τον πλησίον σου περισσότερο από τον εαυτό σου' είναι η ισχυρότερη απόκρουση της ανθρώπινης επιθετικότητας και ένα εξαίσιο παράδειγμα για την αψυχολόγητη ενέργεια του πολιτιστικού Υπερ-Εγώ. Η εντολή είναι απραγματοποίηση. Ένας τόσο μεγαλόπρεπος πληθωρισμός της αγάπης μπορεί μόνο να μειώσει την αξία της, όχι να εξαλείψει την ανάγκη. Ο πολιτισμός τα παραμελεί όλα αυτά. Προειδοποιεί μόνο ότι όσο πιο δύσκολη είναι η τήρηση της εντολής, τόσο μεγαλύτερη αξία έχει. Μόνο που όποιος στον σημερινό πολιτισμό τηρεί μια τέτοια εντολή, βλάπτεται σε αντίθεση προς αυτόν που την καταπατά. Πόσο ισχυρό πρέπει να είναι το πολιτιστικό εμπόδιο της επιθετικότητας, αφού η απόκρουσή της μπορεί να κάνει τον άνθρωπο τόσο δυστυχισμένο όσο και η ίδια η επιθετικότητα".

Να γυρίζω δηλαδή, το μάγουλο σε κάθε χαστούκι, κύριε Φρόυντ, ή να απλώνω και εγώ να χαστουκίζω;

"Το μοιραίο ερώτημα της ανθρωπότητας μου φαίνεται πως είναι: αν και σε ποιο βαθμό θα καταφέρει η πολιτιστική της εξέλιξη να προφυλάξει τη συμβίωση των ανθρώπων από τη βλάβη που προέρχεται από την ανθρώπινη ορμή της επιθετικότητας και από την ορμή της αυτοκαταστροφής".

Άραγε, θα γλιτώσει κανείς από αυτό το μακελειό, κύριε Φρόυντ;

"Η αυστηρότερη και πιο άγρυπνη συνείδηση είναι ακριβώς το χαρακτηριστικό γνώρισμα του ηθικού ανθρώπου".

Η αυστηρότερη, η πιο άγρυπνη και η πιο βασανιστική συνείδηση, θα έλεγα. Αυτή η συνείδηση, του Εαυτού. Το Εσύ του Εγώ, δηλαδή, που γίνεται τελικά Υπερ-Εγώ. Αυτό το Υπερ-Εγώ που σε ελέγχει, που σε τυραννά, που σε καταδικάζει, που δεν σε αφήνει να σφαλίσεις τα μάτια σου ήσυχα τα βράδια. Αυτή η επίπλαστη Ηθική που σε κομματιάζει. Αυτή η φωνούλα που σου βουίζει τα αυτιά, που σου θολώνει το μυαλό, που σου μαυρίζει την εικόνα. Αυτή η συνείδηση που σε σκοτώνει. Αυτό το κομμάτι του Εαυτού που αποσπάται από το σύνολό του, που Υπερ-υψώνεται πάνω από το υπόλοιπο Εγώ και εξουσιαστικά μαστιγώνει το υπόλοιπο πλεονάζον Εγώ. Ξανά η ίδια ιστορία (ή μάλλον, ξανά η Ιστορία): το λίγο εξουσιάζει το πολύ... 

Αυτά "τα καλά και πολιτισμένα πράγματα" εννοείς άραγε, κύριε Φρόυντ;

Υ.Γ.: Τα αποσπάσματα είναι από το βιβλίο "Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας", εκδόσεις ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ, 1974, Αθήνα, χωρίς άδεια αναδημοσίευσης.