Ουμανισμός vs Ναρκισσισμού

"...Από την Αναγέννηση και ύστερα οι δυο μεγάλες αντίπαλες δυνάμεις, του ομαδικού ναρκισσισμού και του ουμανισμού, αναπτύχθηκαν καθεμία με τον δικό της τρόπο. Δυστυχώς, η ανάπτυξη του ομαδικού ναρκισσισμού έχει ξεπεράσει κατά πολύ εκείνη του ουμανισμού. Ενώ την εποχή του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης φαινόταν πιθανόν ότι η Ευρώπη ήταν έτοιμη για την ανάδυση του πολιτικού και θρησκευτικού ουμανισμού, αυτή η υπόσχεση δεν κατάφερε να πραγματωθεί. Αναδύθηκαν νέες μορφές ομαδικού ναρκισσισμού, που κυριάρχησαν τους επόμενους αιώνες. Αυτός ο ομαδικός ναρκισσισμός πήρε ποικίλες μορφές: θρησκευτικός, εθνικός, φυλετικός, πολιτικός. Προτεστάντες κατά καθολικών, Γάλλοι κατά Γερμανών, λευκοί κατά μαύρων, Άριοι κατά μη Αρίων, κομμουνιστές κατά καπιταλιστών. Όσο διαφορετικό και αν είναι το περιεχόμενο σε κάθε περίπτωση, ψυχολογικά έχουμε να κάνουμε με το ίδιο ναρκισσιστικό φαινόμενο και τις συνέπειες του φανατισμού και της καταστροφικότητας που αυτό συνεπάγεται. 

Ενώ ο ομαδικός ναρκισσισμός αναπτυσσόταν, το ίδιο συνέβαινε και με το ισοδύναμό του – τον ουμανισμό. Τον δέκατο όγδοο και δέκατο ένατο αιώνα -από τον Σπινόζα, τον Λάιμπνιτς, τον Ρουσό, τον Χέρντερ, τον Καντ, τον Γκαίτε και τον Μαρξ- αναπτύχθηκε η σκέψη ότι η ανθρωπότητα είναι ένα, ότι κάθε άτομο φέρει μέσα του ολόκληρη την ανθρωπότητα, ότι δεν πρέπει να υπάρχουν προνομιούχες ομάδες που να υποστηρίζουν ότι τα προνόμιά τους βασίζονται στην εγγενή ανωτερότητά τους. Ο Πρώτος Παγκόσμιος πόλεμος αποτέλεσε βαρύ πλήγμα στον ουμανισμό και προκάλεσε ένα ολόκληρο εντεινόμενο όργιο ομαδικού ναρκισσισμού: στην εθνική υστερία σε όλες τις εμπόλεμες χώρες του Πρώτου Παγκοσμίου πολέμου, στον ρατσισμό του Χίτλερ, στην ειδωλοποίηση του κόμματος του Στάλιν, στον θρησκευτικό φανατισμό μουσουλμάνων και ινδουιστών, του δυτικού αντικομμουνιστικού φανατισμού. Αυτές οι ποικίλες εκδηλώσεις του ομαδικού ναρκισσισμού έχουν φέρει τον κόσμο στο χείλος της αβύσσου μιας ολοκληρωτικής καταστροφής.

Ως αντίδραση σε αυτή την αυξανόμενη απειλή απέναντι στην ανθρωπότητα, παρατηρείται σήμερα μια αναγέννηση του ουμανισμού σε όλες τις χώρες κι μεταξύ των εκπροσώπων διαφορετικών ιδεολογιών. Υπάρχουν ριζοσπάστες ουμανιστές μεταξύ των καθολικών και των προτεσταντών θεολόγων, μεταξύ σοσιαλιστών και μη σοσιαλιστών φιλοσόφων. Κατά πόσο ο κίνδυνος της ολοκληρωτικής καταστροφής, οι ιδέες των νέο-ουμανιστών και οι δεσμοί που δημιούργησαν μεταξύ όλων των ανθρώπων τα νέα μέσα επικοινωνίας, θα είναι αρκετά για να ανακόψουν τα αποτελέσματα του ομαδικού ναρκισσισμού, είναι ένα ερώτημα που μπορεί να καθορίσει τη μοίρα της ανθρωπότητας. 

Η όλο και αυξανόμενη ένταση του ομαδικού ναρκισσισμού –που απλώς μεταστρέφεται από θρησκευτικός σε εθνικός, φυλετικός και κομματικός- είναι πράγματι ένα απροσδόκητο φαινόμενο. Πρώτα απ’ όλα, λόγω της ανάπτυξης των ουμανιστικών δυνάμεων από την εποχή της Αναγέννησης και ύστερα στην οποία αναφερθήκαμε νωρίτερα. Επιπλέον, λόγω της εξέλιξης της επιστημονικής σκέψης που υποσκάπτει τον ναρκισσισμό. Η επιστημονική μέθοδος απαιτεί αντικειμενικότητα και ρεαλισμό, απαιτεί να βλέπει κανείς τον κόσμο ως έχει και όχι διαστρεβλωμένο από τις επιθυμίες και τους φόβους του. Απαιτεί να είμαστε ταπεινοί απέναντι στα δεδομένα της πραγματικότητας και να αποκηρύξουμε κάθε ελπίδα παντοδυναμίας και παντογνωσίας. Η ανάγκη κριτικής σκέψης, πειραματισμού, απόδειξης, επιστημονικής αμφιβολίας – όλα αυτά είναι χαρακτηριστικά της επιστημονικής προσπάθειας και είναι ακριβώς οι μέθοδοι στοχασμού που τείνουν να αντισταθμίζουν τον ναρκισσιστικό προσανατολισμό. Αναμφίβολα, η μέθοδος της επιστημονικής σκέψης έχει επηρεάσει την ανάπτυξη του σύγχρονου νέο-ουμανισμού και δεν είναι τυχαίο ότι οι πιο εξαίρετοι φυσικοί επιστήμονες της εποχής μας είναι ουμανιστές. Ωστόσο, αν και η συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων στη Δύση έχουν «διδαχτεί» την επιστημονική μέθοδο στο σχολείο ή στο πανεπιστήμιο, η μέθοδος της επιστημονικής, κριτικής σκέψης δεν τους άγγιξε ποτέ πραγματικά. Επίσης, οι περισσότεροι επαγγελματίες στον τομέα των φυσικών επιστημών έχουν παραμείνει τεχνικοί και δεν έχουν αποκτήσει επιστημονική νοοτροπία. Για την πλειοψηφία, η επιστημονική μέθοδος που διδάχτηκαν είχε ακόμη πιο περιορισμένη σημασία. Αν και μπορούμε να πούμε ότι η ανώτατη μόρφωση έχει την τάση να απαλύνει σε κάποιο βαθμό και να τροποποιεί τον ατομικό και τον ομαδικό ναρκισσισμό, δεν έχει αποτρέψει τους περισσότερους μορφωμένους ανθρώπους από το να προσχωρήσουν σε εθνικά, φυλετικά και πολιτικά κινήματα που αποτελούν έκφραση του σύγχρονου ομαδικού ναρκισσισμού.

Φαίνεται, αντιθέτως, ότι η επιστήμη έχει δημιουργήσει ένα νέο αντικείμενο ναρκισσισμού – την τεχνική. Η ναρκισσιστική έπαρση του ανθρώπου ως δημιουργού ενός μέχρι πρότινος αδιανόητου κόσμου πραγμάτων -ως εφευρέτη του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης, της ατομικής ενέργειας, των διαστημικών ταξιδιών- και επίσης, ως δυνητικού καταστροφέα όλου του πλανήτη, του πρόσφερε ένα νέο αντικείμενο ναρκισσιστικής αυτομεγάλυνσης. Μελετώντας το συνολικό αυτό πρόβλημα της ανάπτυξης του ναρκισσισμού στη σύγχρονη ιστορία, θυμάται κανείς τη δήλωση του Φρόυντ ότι ο Κοπέρνικος, ο Δαρβίνος και ο ίδιος, πλήγωσαν βαθιά τον ναρκισσισμό του ανθρώπου, υπονομεύοντας την πίστη του στον μοναδικό ρόλο του στο σύμπαν και στη συνείδησή του ως μιας στοιχειώδους πραγματικότητας ανεπίδεκτης περαιτέρω ανάλυσης. Αλλά ενώ ο ναρκισσισμός του ανθρώπου πληγώθηκε κατά αυτόν τον τρόπο, δεν έχει μειωθεί όσο φαίνεται. Αντέδρασε μεταθέτοντας τον ναρκισσισμό του σε άλλα αντικείμενα: έθνος, φυλή, πολιτική πίστη, τεχνική..."


(απόσπασμα από σελ. 100-103, του βιβλίου "Η Καρδιά του Ανθρώπου, η δύναμη της για το καλό και το κακό", του Erich Fromm, μτφρ. Χρήστου Μπουραξή, εκδόσεις ΔΙΟΠΤΡΑ, 2017, ένα βιβλίο όμως που για πρώτη φορά εκδόθηκε το 1964...)


Αν κάτι πρέπει να ειπωθεί ως διαπίστωση του ψυχογραφήματος της Ιστορίας, της Κοινωνίας και του Ανθρώπου, σίγουρα θα ήταν το παραπάνω απόσπασμα που στα αυτιά μου ακόμα εκκωφαντικά αντηχεί την μεγάλη Αλήθεια: αυτήν, της διαχρονικής σύγκρουσης των δυο μεγάλων κατευθυντήριων δυνάμεων, του Ουμανισμού και του Ναρκισσισμού.

Το παραπάνω απόσπασμα τα είπε όλα. Όλες μου τις σκέψεις, όλες μου τις αναζητήσεις, όλες μου τις ανησυχίες.

"Due Tramonti"

(Δυο Ηλιοβασιλέματα)

Ludovico Einaudi