Ουρανογραφία - Μάθημα 15ο - Λύρα

Συνεχίζοντας, δίπλα στον Κύκνο, ο οποίος συνεχίζει με παράπονο την εξερεύνηση του βυθού, ακούγεται γαλήνια μουσική, παράπονο σαν από Λύρα...

Πατρίδες! Αέρας, γη, νερό, φωτιά! Στοιχεία
αχάλαστα, και αρχή και τέλος των πλασμάτων,
σα θα περάσω στη γαλήνη των μνημάτων,
θα σας ξαναβρώ, πρώτη και στερνή ευτυχία!

Αέρας μέσα μου ο λαός των ονειράτων
στον αέρα θα πάει• θα πάει στην αιωνία
φωτιά, φωτιά κι ο λογισμός μου, τη μανία
των παθών μου θα πάρ' η λύσσα των κυμάτων.

Το χωματόπλαστο κορμί χώμα και κείνο
αέρας, γη, νερό, φωτιά θα ξαναγίνω,
κι απ' των ονείρων τον αέρα, κι απ' την πύρα
του λογισμού, κι από τη σάρκα τη λιωμένη,
κι απ' των παθών τη θάλασσα πάντα θα βγαίνει
ήχου πνοή, παράπονο, σαν από λύρα...

("Πατρίδες", Κ.Παλαμάς)

Λύρα

Η Λύρα, είναι ένας από τους μικρούς, αλλά αρκετά ευδιάκριτους αστερισμούς του βορείου ημισφαιρίου, χάρη -κυρίως-, στον Βέγα, τον οποίο περιέχει. Βρίσκεται ακριβώς πάνω από το γαλαξιακό επίπεδο, στο ύψος του Κύκνου, και παρατηρείται πολύ εύκολα κυρίως την άνοιξη και το καλοκαίρι. 

Ο Πτολεμαίος κατέτασσε 10 αστέρια, ο Argelander 48 και ο Heis 69.

Ο α Λύρας, ή αλλιώς γνωστός ως Βέγας, είναι ένας λευκός-μπλε αστέρας (διπλός αστέρας), 58 φορές πιο λαμπρός από τον ήλιο και σχεδόν 3 φορές πιο μεγάλος από αυτόν. Απέχει από εμάς γύρω στα 27 έτη φωτός, και πρόκειται να (ξανα)γίνει ο πιο λαμπρός πολικός αστέρας για τους ανθρώπους (αν υπάρχουν μέχρι τότε) σε 11.600 χρόνια από σήμερα (λόγω της μετάπτωσης των ισημεριών και της κλόνισης του πολικού άξονα της Γης).

Ο Βέγας, ήταν ο πολικός αστέρας των ανθρώπων πριν 14.400 χρόνια περίπου και σαν τέτοιος φυσικά έπαιξε μεγάλο ρόλο στους λαούς της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου. Ο αστέρας ονομαζόταν στην αρχαία Αίγυπτο «Μάατ», δηλαδή αστέρας του Γύπα, και πολλοί ναοί της εποχής γύρω στ 11000 π.Χ. χτίστηκαν προσανατολισμένοι προς αυτόν. Για τους Βαβυλωνίους ήταν ο «Ντιλγκάν», δηλαδή ο φέρων το φως, χαρακτηρισμός που ταιριάζει σε τόσο φωτεινό αστέρι. Οι Ακκάδες και οι Ασσύριοι, τον ονόμαζαν ΤΙΡ.ΑΝΝΑ και ΝΤΑΓΙΑΝ.ΣΑΜΕ., δηλαδή «Η ζωή του Ουρναού» ή «Ο κριτής των Ουρανών», που επίσης ταίριαζε με το ιδίωμά του να είναι τότε πολικός.

Οι Κινέζοι τον έλεγαν, μαζί με τον ε και ζ αστέρα, «Τσι Νέου», δηλαδή «Υφαίνουσα», που βρισκόταν στη μια μεριά της Γέφυρας των Κισσών. Την ιστορία της Γέφυρας των Κισσών τη μοιράζονταν με τους άλλους λαούς της Άπω Ανατολής.

Οι Έλληνες και οι Λατίνοι τον ονόμαζαν Λύρα και το όνομα Βέγας, το πήρε από το αραβικό όνομα -που αφορούσε όλον τον αστερισμό- «Αλ Νασρ αλ Βάγκι», δηλαδή «Ο αρπακτικός αετός» ή «Γύπας». 

Ένα άλλο εντυπωσιακό αστέρι είναι ο ε της Λύρας. Με γυμνό μάτι και καθαρό καιρό, χρησιμοποιείται σαν αντικείμενο δοκιμής της οπτικής οξύτητας, καθώς φαίνεται διπλός. Με χρήση κάποιου τηλεσκοπίου όμως, το κάθε αστέρι του, φαίνεται επίσης διπλό, συνεπώς, συνολικά πρόκειται για ένα τετραπλό αστέρι κίτρινου χρώματος.


Ο β Λύρας, είναι ένας διπλός αστέρας, πρότυπος για τους αστέρες εκλείψεως, κατά τους οποίους ο δεύτερος αστέρας, είναι τόσο κοντά με τον κύριο αστέρα, ώστε η βαρυτική έλξη που δέχεται από αυτόν, είναι τόσο έντονη, με αποτέλεσμα να τον παραμορφώνουν και να τον κάνουν ελλειψοειδή.

Ο γ Λύρας, είναι ένας κυανός γίγαντας.

Ανάμεσα στον β και γ Λύρας, υπάρχει το γνωστό πλανητικό «Νεφέλωμα του Δαχτυλιδιού» (Ring Nebula ή Μ57 ή NGC 6720).

Σχετικά με την ιστορία του αστερισμού, ίσως ξεκίνησε σαν αρπακτικό πουλί. Ήταν Αετός ή Γύπας στην Ινδία και κάποιο άγριο πουλί στην αρχαία Ακκαδία με το όνομα «Ουράκα». Στους νομάδες της Αραβίας ήταν ο «Αλ Νασρ αλ Βάγκι», δηλαδή, ο «Αρπακτικός πετραετός της ερήμου, με κλειστά τα φτερά», εν αντιθέσει με τον «Αλ Νασρ αλ Ταίρ», τον ιπτάμενο αετό, που αντιστοιχούσε με τον δικό μας Αετό. Ο Αλ Σουφί, ονόμαζε τον αστερισμό «Χήνα» και ο Χρυσοκόκκης «Γύπα καθήμενο».

Αργότερα, στους Άραβες, πέρασε το ελληνικό όνομα και παρουσιαζόταν ο αστερισμός με διάφορα μουσικά όργανα. Όμως, το αρχικό όργανο που χρησιμοποίησαν οι πρόγονοί μας ήταν η Λύρα ή η Κιθάρα. Έτσι, τα πρώτα ονόματα στους Έλληνες, ήταν «Λύρα», «Λύρα κατωφερής», αλλά και «Κιθάρα» και «Φόρμιγξ». Υπήρχαν όμως, και τα ονόματα «Ερμαίη» και «Κυλλεναίη», καθώς και το όνομα στον Άρατο, «Χέλυς ολίγη» (δηλαδή «Μικρή Χελώνα»), που όλα δείχνουν προέλευση από το μύθο της Λύρας.

Ο μύθος λέει, ότι η εξάχορδη ή εφτάχορδη Λύρα, κατασκευάστηκε από το θεό Ερμή, όταν μωρό μιας μέρας ακόμη, σκότωσε μια χελώνα, πήρε το καβούκι της, του πέρασε χορδές κι έκανε τη Λύρα (εξ ου και το όνομα του Αράτου «Μικρή Χελώνα»).

Αυτήν όμως, δεν την έδωσε στον αδερφό του Απόλλωνα, αμέσως, αλλά πολύ αργότερα, για να τον εξευμενίσει για τις κλεψιές του, καθώς, ας μην ξεχνάμε ότι ο Ερμής ήταν ο θεός των κλεφτών και των εμπόρων (δηλαδή, ξανά των κλεφτών!). Έτσι, λοιπόν, για να τον ησυχάσει τον Απόλλωνα, του έδωσε τη Λύρα, που έγινε αργότερα σύμβολο του θεού της Μουσικής, ο οποίος μάλιστα ήταν και κιθαρωδός.

Η Λύρα όμως συνδέεται και με άλλους ήρωες της μυθολογίας, όπως τον Ορφέα. Ο Ορφέας σφαγιάστηκε από τις μαινάδες γιατί περιφρονούσε τις γυναίκες και πετάχτηκε στη θάλασσα. Η Λύρα του έφτασε στη Λέσβο (α, ρε Λέσβο, τι έχεις φιλοξενήσει στους μακραίωνος, δροσερούς σου κόλπους…), όπου αφιερώθηκε στο θεό Απόλλωνα. Λέγεται μάλιστα ότι στο μέρος όπου θάφτηκε ο Ορφέας, τα αηδόνια τραγουδούν ομορφότερα από οπουδήποτε αλλού.

Για μερικούς(υπέρμαχους της συμβιβαστικής λύσης, που προσπαθεί να τα χωρέσει όλα) , η Λύρα, τοποθετήθηκε από το Δία στον ουρανό, ως ένδειξη θαυμασμού αυτού του οργάνου, το οποίο έφτιαξε ο πάντα ευρηματικός Ερμής, το οποίο έδωσε στον Απόλλωνα και αυτός με τη σειρά του, παρέδωσε στο γιο του, Ορφέα. Κοινώς… φέξε μου και γλίστρησα! Κατ’ άλλους, η Λύρα μπορεί να είναι και του Αρίωνα, που μάγεψε τα δελφίνια με το παίξιμό του και τον περιέσωσαν όταν οι κλέφτες φίλοι του, τον έριξαν στη θάλασσα στο ταξίδι της επιστροφής του από την Σικελία.

Πολλοί από τους ουρανογράφους του Μεσαίωνα και κατόπιν, ζωγραφίζουν τη Λύρα και το Αρπαχτικό πτηνό μαζί. Έτσι, βλέπουμε συχνά ένα μεγάλο αετό ή γεράκι, να κρατά μπροστά στο στήθος του μια κλασσική λύρα. Πρόκειται φυσικά, για το πάντρεμα και των δυο παραδόσεων, για έναν (ακόμα) συμβιβασμό…

Αυτή ήταν η Λύρα, η χρυσή μελωδός του σκοτεινού μας Ουρανού...

"Le Onde"

Ludovico Einaudi